«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ՀՀ ՕՐԵՆՔԻ ՆԱԽԱԳԻԾ

Նախագծով ամրագրված հոդվածը չի բխում իրավական որոշակիության սկզբունքից. հանցակազմի դիսպոզիցիայում բացակայում է հանցագործության կատարման եղանակը։ Միեւնույն ժամանակ նպատակը սուբյեկտիվ կողմից նշված չէ։ Հարկ է նկատել, որ ՀՀ Սահմանադրական դատարանն իր 2008 թվականի մայիսի 13-ի № ՍԴՈ-753 որոշման մեջ, անդրադառնալով իրավական որոշակիության սկզբունքին, հայտնել է դիրքորոշում, համաձայն որի՝ իրավական պետության սկզբունքը, ի թիվս այլնի, պահանջում է նաեւ իրավական օրենքի առկայություն, որը պետք է լինի բավականաչափ մատչելի, որպեսզի իրավունքի սուբյեկտները համապատասխան հանգամանքներում հնարավորություն ունենան կանխորոշելու, թե տվյալ դեպքում իրավական ինչ նորմեր են կիրառվում: Նորմը չի կարող համարվել «օրենք», եթե այն ձեւակերպված չէ բավարար ճշգրտությամբ։ Նույնաբովանդակ իրավական դիրքորոշումներ են տեղ գտել նաեւ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի վճիռներում (օրինակ՝ «Սանդեյ Թայմս ընդդեմ Միացյալ Թագավորության» գործով 1979 թվականի ապրիլի 26-ի վճիռ, գանգատ № 6538/74, կետ 49): Միեւնույն ժամանակ հարկ է ընդգծել, որ առհասարակ «ատելության խոսք»-ի վերաբերյալ միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այդ հանցակազմի հիմքում ընկած է խտրականության դրսեւորումները (ռասիզմ, քսենոֆոբիա, գենդերային պատկանելության եւ սեռական կողմնորոշման հիմքով խտրականություն եւ այլն) եւ ատելության խոսքն ուղղված է բռնության, սպառնալիքի, թշնամանքի կամ խտրականության հարուցմանը որոշակի խումբ անձանց նկատմամբ։ Ավելին, Ռասիզմի եւ անհանդուրժողականության դեմ պայքարի Եվրոպական հանձնաժողովի «Ատելության խոսք»-ի դեմ պայքարի №15 հանձնարարականի համաձայն՝ ատելության խոսքը կարող է հանգեցնել այլոց ահաբեկման, նրանց նկատմամբ բռնության կիրառման, թշնամանքի եւ խտրականության: Վերոնշյալ հանձնարարականում բազմիցս արտահայտվել է այն դիրքորոշումը, որ քրեական պատասխանատվությունը պետք է կիրառվի ատելության խոսքի ծայրահեղ դրսեւորման համար: Մասնավորապես՝ քրեական պատասխանատվության միջոցներն անհրաժեշտ են այն դեպքերում, երբ ատելության խոսքն ուղղված է բռնության, սպառնալիքի, թշնամանքի կամ խտրականության հարուցմանը որոշակի խումբ անձանց նկատմամբ։ Միեւնույն ժամանակ նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ ատելության խոսքի վերաբերյալ պետությունները պետք է մշակեն իրավական մեխանիզմներ՝ ապահովելու հստակ տարանջատումը խոսքի ազատության իրավունքի եւ ատելության խոսքի դրսեւորումների՝ «Ատելության խոսքի» վերաբերյալ Եվրոպայի խորհրդի №R (97) 20 հանձնարարականի 2-րդ սկզբունքով սահմանվում է, որ անդամ պետությունների կառավարությունները պետք է ստեղծեն կամ պահպանեն ատելության բորբոքման դեմ պայքարի այնպիսի ամուր իրավական հիմքեր, որոնք յուրաքանչյուր դեպքում կապահովեն անհրաժեշտ հավասարակշռությունը խոսքի ազատության եւ այլոց իրավունքների եւ արժանապատվության պաշտպանության միջեւ։ Համանման տարբերակով «Ռասիզմի եւ այլատյացության որոշ ձեւերի եւ արտահայտությունների դեմ պայքարի մասին» ԵՄ շրջանակային որոշմամբ սահմանվում է, որ անդամ պետությունները պետք է պատիժ նախատեսեն բռնության կամ ատելության դիտավորյալ եւ հրապարակային հրահրման, ինչպես նաեւ միջազգային որոշ հանցագործությունների հրապարակային թողտվության, ժխտման կամ այն սովորական երեւույթ դարձնելուն, ինչը կարող է հանգեցնել բռնության կամ ատելության։ Հաշվի առնելով վերոշարադրյալը՝ առաջարկում ենք Նախագծում կատարել համապատասխան փոփոխություններ՝ ապահովելով հանցակազմի իրավական որոշակիությունն ու նախատեսել օրենսդրական նաեւ այլ պատասխանատվության միջոցներ եւս եւ քրեական պատասխանատվություն նախատեսել ատելության խոսքի բացառապես ծայրահեղ դրսեւորումների նկատմամբ։

Վերլուծելով Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 226.2-րդ հոդվածում լրացում կատարելու վերաբերյալ նախագիծը՝ առաջարկում ենք հետեւյալ ձեւակերպումը․ Վերլուծություն Ներկայացված Հոդվածի դիսպոզիցիան վերացական է, դրանում նկարագրված չեն արարքի հիմնական բնութագրիչ հատկանիշները, հստակեցված չի նաեւ հանցագործության օբյեկտը՝ հասարակական այն հարաբերությունները, որոնց դեմ են ուղղված եւ որոնց վնաս են հասցնում տվյալ հանրորեն վտանգավոր արարքները: Օբյեկտիվ կողմի հետ կապված, հստակ չէ հանրորեն վտանգավոր արարքի եւ հետեւանքի միջեւ պատճառական կապը: Առաջարկվող լրացումը գործածության մեջ որակման հետ կապված կարող է հակասություն առաջացնել ՀՀ Սահմանադրության 42-րդ հոդվածի 1-ին մասի հետ՝ 1. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր կարծիքն ազատ արտահայտելու իրավունք: Այս իրավունքը ներառում է սեփական կարծիք ունենալու, ինչպես նաև առանց պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջամտության և անկախ պետական սահմաններից` տեղեկատվության որևէ միջոցով տեղեկություններ ու գաղափարներ փնտրելու, ստանալու և տարածելու ազատությունը: Ինքնին այն կարող է խախտել նաեւ Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածը, որն ամրագրում է․ «Յուրաքանչյուր ոք ունի ազատորեն արտահայտվելու իրավունք»։ Այս իրավունքը ներառում է սեփական կարծիք ունենալու, տեղեկություններ և գաղափարներ ստանալու և տարածելու ազատությունը` առանց պետական մարմինների միջամտության և անկախ սահմաններից։ Հետեւաբար դրական կամ բացասական կարծիք ունենալն ու դրանց տարածելը, հրապարակային կոչերը, կամ որոշակի բռնություն պարունակող արարքների արդարացումը ոչ բոլոր դեպքերում կարող են որակվել որպես հանցագործություն, շատ կարեւոր են դրանց առաջացրած հետեւանքները։ Արտահայտման ազատության և հավասարության Կեմդենյան սկզբունքների 12-րդ սկզբունքը վերոգրյալ դաշնագրի 20-րդ հոդվածի 2-րդ կետի հիման վրա տալիս է ատելության խոսքի սահմանումը. «Բոլոր պետությունները պարտավոր են ընդունել ցանկացած ազգային, ռասայական կամ կրոնական ատելության քարոզչության արգելքի մասին օրենսդրություն, որն իրենից ներկայացնում է խտրականության, թշնամանքի կամ բռնության հրահրում»: Սույն սկզբունքի 12.1-րդ կետը պարտավորեցնում է պետություններին իրավական համակարգում ուղղակի ամրագրման կամ մեկնաբանության միջոցով հստակեցնել «ատելություն», «թշնամանք», «քարոզ» և «հրահրում» տերմինները, ըստ որի՝ 1) «Ատելություն» և «թշնամանք» տերմինները կիրառելի են որոշակի խմբի նկատմամբ ինտենսիվ և իռացիոնալ հակակրանքի դեպքում, 2) «Քարոզ» տերմինը պետք է ընկալվի որպես որոշակի խմբի նկատմամբ հրապարակայնորեն ատելության բորբոքման դիտավորություն, 3) «Հրահրում» տերմինը ազգային, ռասայական կամ կրոնական խմբի նկատմամբ արտահայտություններն են, որոնք անմիջականորեն ծնում են խտրականության, թշնամանքի կամ բռնության վտանգ այդ խմբի անդամների նկատմամբ: Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան (ՄԻԵԿ) չունի ատելության խոսքի ուղղակի ամրագրում, սակայն ԵԽ Նախարարաների կոմիտեն անդրադարձել է դրան մի շարք հանձնարարականներում, իսկ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (ՄԻԵԿ)՝ մի շարք որոշումներում, ընդ որում՝ ՄԻԵԿ 17-րդ հոդվածի լույսի ներքո: Ատելության խոսքի սահմանումը ամբողջականացվել է 30.10.1997թ.-ի «Ատելություն սերմանող խոսքի մասին» ԵԽ Նախարարների կոմիտեի թիվ R(97)20 Հանձնարարականում, որի համաձայն որպես լրատվամիջոցներով տարածվող ատելության խոսք` «պետք է հասկանալ բոլոր այն արտահայտությունները, որոնք տարածում, հրահրում եւ արդարացնում են ռասայական ատելություն, քսենոֆոբիա, հակասեմիտիզմ եւ անհանդուրժողականության բոլոր այլ ձեւերը, ինչպիսիք են` ագրեսիվ ազգայնականության եւ էթնոցենտրիզմի միջոցով արտահայտվող անհանդուրժողականությունը, խտրականությունը փոքրամասնությունների, միգրանտների հանդեպ»: Սույն հանձնարարականով ատելության խոսքի կարգավորման առարկան ընդգրկում է անհանդուրժողականության բոլոր ձևերը, այդ թվում նաև խտրականությունը փոքրամասնությունների և միգրանտների նկատմամբ, ավելին՝ հանձնարարականը հստակ նշում է ատելության եղանակները՝ 1) տարածում, 2) հրահրում, 3) արդարացում: «Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին» միջազգային կոնվենցիայի 4-րդ հոդվածի համաձայն Մասնակից պետությունները դատապարտում են ցանկացած քարոզչություն և բոլոր այն կազմակերպություններին, որոնք հիմնված են մի ռասայի կամ մաշկի որոշակի գույն կամ էթնիկական ծագում ունեցող անձանց խմբի գերազանցության գաղափարների կամ տեսությունների վրա կամ որոնք փորձում են արդարացնել կամ խրախուսել ռասայական ատելությունն ու խտրականությունը, ինչ ձևով էլ որ դրանք դրսևորվելիս լինեն, նրանք պարտավորվում են ձեռնարկել անհապաղ ու դրական միջոցներ՝ ուղղված նման խտրականության ցանկացած հրահրում կամ իրականացում վերացնելուն և, այդ նպատակով Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում ամրագրված սկզբունքների ու սույն Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածում շարադրված իրավունքներին համապատասխան, այլ միջոցների թվում՝ (ա) օրենքով պատժելի հանցանք են համարում ռասայական գերազանցության կամ ռասայական ատելության վրա հիմնված գաղափարների տարածումը, ռասայական խտրականության հրահրումը, ինչպես նաև ցանկացած ռասայի կամ մաշկի այլ գույն կամ էթնիկական այլ ծագում ունեցող անձանց խմբի դեմ ուղղված բռնության գործողությունները կամ դրանց հրահրումը, ինչպես նաև ռասիստական գործունեությանն օգնություն տրամադրելը, ներառյալ՝ նման գործունեության ֆինանսավորումը, (բ) հակաօրինական են հայտարարում և արգելում են այն կազմակերպությունները, ինչպես նաև կազմակերպված ու ցանկացած այլ քարոզչական գործունեություն, որոնք խրախուսում ու հրահրում են ռասայական խտրականություն, և մասնակցությունը նման կազմակերպություններին կամ գործունեությանը համարում են օրենքով պատժելի հանցագործություն, (գ) պետական իշխանության ազգային կամ տեղական մարմիններին կամ պետական հաստատություններին չեն թույլատրում խրախուսել կամ հրահրել ռասայական խտրականություն։ Բացի այդ հստակ չէ հոդվածի սանկցիան․ պետք է պարզ նշել, թե հանրորեն վտանգավոր կոնկրետ որ գործողության հետևանքի առաջացման համար ինչպիսի պատիժ է սահմանվում: Առաջարկ Հաշվի առնելով վերոգրյալը՝ առաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքում կատարվող լրացումը շարադրել հետեւյալ բովանդակությամբ՝ Հոդված 226.2 Բռնություն գործադրելու հրապարակային կոչերը, բռնութունը հրապարակայնորեն արդարացնելը կամ քարոզելը 1. Անձի կյանքի կամ առողջության դեմ ցանկացած տեսակի բռնություն գործադրելու հրապարակային կոչերը, ինչպես նաեւ ատելության խոսքը՝ կապված անձի սեռի, ռասայի, մաշկի գույնի, էթնիկ կամ սոցիալական ծագման, գենետիկական հատկանիշների, լեզվի, կրոնի, աշխարհայացքի, քաղաքական կամ այլ հայացքների հետ, եւ նման բռնության գործադրումը հրապարակայնորեն կամ լրատվության միջոցներով արդարացնելը կամ նման բռնության գործադրումը քարոզելը, որն առաջացրել է կամ կարող է առաջացնել ծանր հետեւանք:

Ի լրումն իմ նախորդ առաջարկության հայտնում եմ նաև, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի միայն 397.1 և 226.1-ին հոդվածներով է նախատեսվում առանձնապես ծանր հանցագործությունների արդարացման համար քրեական պատասխանատվություն: Չեմ կարծում, որ բռնության արդարացումը համարժեք է ցեղասպանության կամ ահաբեկչության արդարացմանը: Կառաջարկեի նաև ուսումնասիրել օրենսգիրքը քարոզի մասով ևս: