ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԸՆՏԱՆԵԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ ՀՀ ՕՐԵՆՔԻ և ԱՅԼ ՀԱՐԱԿԻՑ ՕՐԵՆՔՆԵՐԻ ՆԱԽԱԳԾԵՐ

ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄ

«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԸՆՏԱՆԵԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱUԻՆ», «ԵՐԵԽԱՅԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԵՎ ԵՐԵԽԱՅԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔՆ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒ, «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱUԻՆ», «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱUԻՆ» ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱUԻՆ», «ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱUԻՆ», «ԱՆԿԱՆԽԻԿ ԳՈՐԾԱՌՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ ՕՐԵՆՔՆԵՐԻ ՆԱԽԱԳԾԵՐԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ 

1. Անհրաժեշտությունը

«Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին», «Երեխայի իրավունքների և երեխայի պաշտպանության համակարգի մասին» օրենքն ընդունելու մասին», «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին», «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին», «Տեղական ինքնակառավարման մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին», «Անկանխիկ գործառնության մասին» օրենքում լրացում կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքների նախագծերը (այսուհետ՝ Նախագծեր) ներկայացվում են երեխայի իրավունքների պաշտպանության բնագավառում ստանձնած միջազգային որոշակի պարտականությունների լիարժեք իրականացման (երեխայի կարծիք արտահայտելու և լսված լինելու, երեխաներին բռնությունից պաշտպանելու, լավագույն շահի առաջնահերթության, ընտանիքում ապրելու, իրավունքներն ամբողջական ամրագրելու և այլն), կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված, մասնավորապես՝ առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների խնամքի և դաստիարակության առանձին ձևերի կանոնակարգման, կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված երեխաների բացահայտման, ուղղորդման, երեխաների հետ առնչվող պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազորությունների հստակեցման, օրենսդրական կարգավորումներ պահանջող ու գործնականում հայտնաբերված տարաբնույթ բացերի, իրավական անորոշությունների, ինչպես նաև տեխնիկական վրիպակների կարգավորման համար:

Հայաստանը խորհրդային միությունից ժառանգեց երեխաների խնամքի և պաշտպանության համակարգ, որով երեխաները ստանում էին անվճար կրթություն, պոլիկլինիկական, ստացիոնար և առողջարանային բուժում, նպաստ, կրթաթոշակ և այլն: Անկախացումից հետո  համակարգն օբյեկտիվ պատճառներով պայմանավորված կրեց, որոշակի փոփոխություններ: Նկատի ունենալով այդ փոփոխությունների ծավալները, բնույթը և ուղղվածությունը` ՀՀ-ում երեխաների խնամքի ու պաշտպանության բնագավառում իրականացվող պետական քաղաքականությունը պայմանականորեն կարելի է բաժանել երեք փուլի՝

1. առաջին փուլ (1991-1995թթ.), որում դեռ վաղ է խոսել երեխայի իրավունքների պաշտպանության ամբողջական համակարգի կամ միասնական պետական քաղաքականության մասին։ Այս փուլում կատարվում էին առաջին քայլերը միջազգային փաստաթղթերի վավերացման^[1], երեխաների հիմնահարցերով զբաղվող կառույցի ստեղծման^[2] ուղղությամբ և այլն,
2. երկրորդ փուլ (1996-2003թթ.), որում երեխաների խնամքի ու պաշտպանության ոլորտում իրականացվող պետական քաղաքականությունն ուղղվեց այս բնագավառի օրենսդրական կարգավորմանն ու օրենքով սահմանված իրավունքների արդյունավետ իրացումը երաշխավորող մեխանիզմների ու ինստիտուցիոնալ ենթահամակարգերի ստեղծմանը^[3],
3. երրորդ փուլ (2004-2013թթ), որը սկզբնավորվեց անկախացումից հետո առաջին` երեխայի իրավունքների պաշտպանության 2004-2015թթ.-ի ռազմավարական ծրագրի ընդունումով, որի շնորհիվ նախանշվեցին ՀՀ-ում երեխաների նկատմամբ պետական քաղաքականության հիմնական ուղղությունները, պետական կառավարման համակարգում ներդրվեց երեխայի իրավունքների պաշտպանության եռաստիճան համակարգը, կատարվեցին երեխաների սոցիալական, առողջապահական, կրթական, մշակութային իրավունքների երաշխավորմանն ուղղված կարևոր օրենսդրական բարեփոխումներ, իրականացվեցին երեխաների իրավունքներին առնչվող տարբեր հիմնախնդիրներին վերաբերող մի շարք կարևոր ծրագրեր^[4]: Այս փուլում նախանշված ուղղություններով աշխատանքները հիմնականում շարունակվում են մինչ օրս։

Այսպես, 1993 թվականին Հայաստանի Հանրապետությունը վավերացնելով Երեխաների իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիան, պարտավորվեց ներպետական օրենսդրությունը համապատասխանեցնել կոնվենցիոն դրույթներին։ Կոնվենցիայի վավերացմամբ Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչեց, որ երեխան իր անհատականության լիակատար և բազմակողմանի զարգացման համար պետք է մեծանա ընտանեկան միջավայրում, երջանկության, սիրո և փոխըմբռնման մթնոլորտում և, որ երեխան պետք է պաշտպանված լինի բռնության բոլոր ձևերից և ունենա Կոնվենցիայում նշված բոլոր իրավունքները։

Արդյունքում, 1996 թվականի մայիսի 29-ին ընդունվեց «Երեխաների իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքը, որը նպաստեց երեխաների իրավունքների պաշտպանության համակարգի ձևավորմանը, սակայն այն կրում է դեկլարատիվ բնույթ և ապահովված չէ այն մեխանիզմներով, որոնք անհրաժեշտ են երեխայի իրավունքների արդյունավետ իրացման և պաշտպանության համար։ Երեխայի իրավունքների և շահերի պաշտպանության միասնական պետական քաղաքականության իրականացման և համակարգման առումով կարևորագույն ձեռքբերումներից է երեխաների պաշտպանության եռաստիճան համակարգի ձևավորումը: Այն ներդրվել է 2005թ.-ին, սակայն ունի ինստիտուցիոնալ-կառուցվածքային որոշ թերություններ, որոնք էականորեն ազդում են այդ բնագավառում պետության կողմից իրականացվող քաղաքականության արդյունավետության վրա: Համակարգը բաղկացած է երեք օղակներից՝

1. առաջինը՝ խնամակալության և հոգաբարձության մարմիններն են,
2. երկրորդը` մարզպետարանների համապատասխան ստորաբաժանումներն ու Երևանի քաղաքապետարանի երեխաների և սոցիալական պաշտպանության վարչությունը,
3. երրորդը` Երեխաների իրավունքների պաշտպանության ազգային հանձնաժողովը:

Խնամակալության և հոգաբարձության մարմինների գործունեության թերություններին և մասնակի արդյունավետ լինելուն անդրադարձել են թե՛ պետական, թե՛ տեղական ինքնակառավարման մարմինները, թե՛ միջազգային ու հասարակական կազմակերպությունները: Այս հարցին նույնպես անդրադարձ է կատարվել ներկայացված Նախագծերի շրջանակներում: Պատահական չէ, որ 2017թ.-ին Մարդու իրավունքների պաշտպանը՝ խնամակալության և հոգաբարձության մարմինների ու խնամակալության և հոգաբարձության հանձնաժողովների վերաբերյալ իր արտահերթ զեկույցում ամրագրել է բազմաթիվ թերություններ, ներառյալ՝ օրենսդրական:

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ պետական քաղաքականությունն ուղղված է ծառայությունները դարձնել ընտանիքին, երեխային առավել մոտ՝ ակնհայտ է, որ ոլորտային օրենսդրության փոփոխության առանցքում պետք է լինի նախևառաջ համայնքում երեխայի պաշտպանության գործընթացի հզորացումը։ Նախագծերի փաթեթը մեկ անգամ դրվել է շրջանառության 2022 թվականին, սակայն հաշվի առնելով փաթեթում հատկապես երեխայի իրավունքների պաշտանության առաջին աստիճանին վերաբերելի իրականցված փոփոխությունները՝ փաթեթը կրկին է դրվել շրջանառության, ավելին 2022 թվականին իրականացված կարիքահեն ուսումնասիրություններից զատ՝ 2023 թվականին իրականցվել է նաև առաջին աստիճանին վերաբերող փոփոխությունների հիմնավորվածության, համայնքում երեխայի պաշտպանության առավել արդյունավետ մեխանիզմները ևս մեկ անգամ հստակեցնելու նպատակով ֆոկուս խմբային քննարկումներ, որի արդյունքների վերլուծությամբ ևս մեկ անգամ ամրագրվել է, որ ԽՀՀ կազմում մասնագետների ոչ բավարար թիվը, օրենսդրության, գործիքակազմերի ոչ բավարար իմացությունը, կամավորության սկզբունքը, ֆինանսական և տրանսպորտային ոչ բավարար հատկացումները, աշխատանքային ժամերից դուրս երեխայի պաշտպանության խնդիրներին առնչվելու դեպքում համապատասխան աշխատանքներն իրականացնող մասնագետի բացակայությունը, մարզային մակարդակում մասնագիտական քննարկումների համար հատուկ մարմնի բացակայությունը, խնամատար ընտանիքների հետ աշխատանքի հնարավորության, հեռավոր բնակավայրեր հասնելու և որոշ դեպքերում ռիսկային իրավիճակներն  առավել վաղ բացահայտելու հնարավորության բացակայությունը և մի շարք այլ խնդիրներ։ Նշված խնդիրները ևս մեկ անգամ ստեղծում են հիմքեր այն անհրաժեշտ փոփոխությունների համար, որ ներկայում իրականացվում է։

Մարզպետարանների համապատասխան ստորաբաժանումների և քաղաքապետարանի երեխաների և սոցիալական պաշտպանության վարչության գործառույթներում ևս ամրագրվում են արդիականացման, արդյունավետության բարձրացման անհրաժեշտություն, որոնք հնարավորություն կտան համայնքի հետ առավել սերտ կապի միջոցով ապահովել երեխայի լավագույն շահը, երեխայի պաշտպանության բարդ դեպքերում հստակ որոշել երեխայի լավագույն շահը և ձեռնարկել համապատասխան միջոցներ։Միջգերատեսչական սկզբունքով կազմված Երեխայի իրավունքների պաշտպանության ազգային հանձնաժողովի գործունեությունը կրում է խորհրդակցական բնույթ, իսկ աշխատանքները կազմակերպվում են քննարկումների ձևով: Հաշվի առնելով մի շարք երկրների հաջողված փորձի ուսումնասիրությունը՝ հանրապետական մակարդակում երեխայի իրավունքների պաշտպանության համակարգի գործունեության և երեխայի լավագույն շահի պաշտպանության ապահովման նպատակով պետական միասնական քաղաքականության մշակման համար անհրաժեշտ է այս հանձնաժողովի լիազորությունների շրջանակի, նպատակների և խնդիրների, գործունեության իրականացման կարգի հստակեցում, գործուներության արդյունավետության բարձրացում:

Հայաստանի Հանրապետության 2015 թ. Փոփոխություններով Սահմանադրությամբ երեխայի իրավունքների սահմանադրաիրավական պաշտպանության ամրագրումը կարևոր քայլ էր Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունում, սակայն հետագա քայլերը ոչ բավարար էին՝ ամրագրված դրույթներն ամբողջական իրականացնելու համար: Գործող սահմանադրաիրավական կարգավորումից ակնհայտ է, որ երեխայի կարծիքը հաշվի է առնվում հիմք ընդունելով ոչ միայն երեխայի տարիքը, այլև հասունության մակարդակը, որն ուղղակիորեն անդրադառնում է ձևավորած կարծիքի բովանդակության վրա։ Երեխաների լավագույն շահն ամրագրվել է Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունում 2017թ.-ից, երբ լրամշակվեց Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքի 1-ին հոդվածը: Այդ փոփոխությունից հետո չեն մշակվել հստակ չափորոշիչներ կամ չափանիշներ, որոնք իրավակիրառողի մոտ կձևավորեն հմտություններ երեխայի լավագույն շահը հաշվի առնելու առնչությամբ, ինչը գործնականում տարաբնույթ մեկնաբանման և երեխային վերաբերող որոշ հարցերի առնչությամբ հավելյալ կարգավորումների անհրաժեշտություն առաջացրեց: Ավելին, նույն օրենսգրքում առկա որոշ նորմեր չեն անդրադարձել լավագույն շահի առանձնահատկություններին նախատեսված գործընթացների շրջանակներում՝ փաստացի այդ նորմերը չդարձնելով երեխայազգայուն և երեխայակենտրոն ու խոչընդոտելով այդ նորմի լիարժեք իրականացմանը:

Բացի այդ, Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրության 37-րդ հոդվածը, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքի 44-րդ և «Երեխայի իրավունքների մասին» Հայաստանի Հանրապետության գործող օրենքի 10-րդ հոդվածները սահմանում են երեխայի՝ սեփական կարծիքն արտահայտելու իրավունքը, որի իրականացումը գործնականում ևս բարդություններ է առաջացնում: Առավել ևս, որ այս հոդվածներն ունեն որոշակի հակասություններ, որոնց շտկման առնչությամբ արդեն նախաձեռնվել են սույն օրենսդրական փոփոխությունները:

Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքի 44-րդ հոդվածի 1.1-րդ մասի համաձայն՝ երեխան իրավունք ունի ազատ արտահայտելու իր կարծիքը, որը, երեխայի տարիքին և հասունության մակարդակին համապատասխան, հաշվի է առնվում իրեն վերաբերող հարցերում: Երեխայի կարծիքը լսելիս իրավասու մարմինն օրենքով նախատեսված դեպքերում ներգրավում է մանկական հոգեբանի կամ սոցիալական աշխատողի: Սակայն, նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ տասը տարին լրացած երեխայի կարծիքը հաշվի առնելը պարտադիր է` կապված խղճի ազատության հետ, որոշակի միջոցառումներին մասնակցելու, արտադպրոցական կրթություն ստանալուց հրաժարվելու, ծնողներից որևէ մեկի հետ ապրելու, հարազատների հետ շփվելու, օրենքով նախատեսված այլ դեպքերում: Այսինքն, ստացվում է, որ տարիքային հատկանիշը որոշ դեպքերում բավարար է կարծիքը հաշվի առնելու համար՝ անտեսելով երեխայի հասունությունը: Ընդ որում, քննարկվող հարցի առնչությամբ այստեղ հիմնականում միայն նշված է երեխայի՝ ծնողներից որևէ մեկի հետ ապրելու և հարազատների հետ շփվելու հարցի առնչությամբ երեխայի կարծիքի հաշվի առնելը:

Եթե երեխան անկախ տարիքից, հասել է զարգացման այն աստիճանին, որ կարող է գիտակցված որոշումներ կայացնել և արտահայտվել, ապա դա պետք է որոշվի՝ երեխայի նկատմամբ անհատական մոտեցում դրսևորելով և նրա անհատական հատկանիշները հաշվի առնելով՝ կշռադատելով երեխայի կարծիքը և այն օգտագործելով երեխային վերաբերող որոշումներ կայացնելիս:

Նման մասնակի, չհամակարգված և դրվագային մոտեցումները չեն ապահովում Հայաստանի Հանրապետության ստանձնած միջազգային պարտավորությունների կատարումը և պրակտիկայում երեխայի լավագույն շահի իրացումը:

Նախագծերում ամրագրված են ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետության համար ուղղակիորեն մատնանշված այն առաջարկությունները, որոնք առկա են միջազգային կազմակերպությունների զեկույցներում, այլ նաև Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած կոնվենցիաների դրույթները: Դրանցից են «Երեխայի իրավունքների մասին» և «Երեխաների պաշտպանության և օտարերկրյա որդեգրման բնագավառում համագործակցության մասին» կոնվենցիաները, ինչպես նաև դրանց մեկնաբանությունները և ուղեցույցները: Մասնավորապես՝ «Երեխայի իրավունքների մասին» կոնվենցիայով պետությունը ստանձնել է հետևյալ պարտականությունները, որոնց իրականացման վերաբերյալ դեռ առկա են բացեր՝

• Հոդված 3. երեխայի լավագույն շահերով առաջնորդվելը ցանկացած դեպքում,
• Հոդված 13. սեփական կարծիքն արտահայտելու երեխայի իրավունքը,
• Հոդված 21. որդեգրումից առաջ խնամակալության հանձնելու հարցի հնարավորությունը և այլն:

Վերը նշված իրավանորմերի մեկնաբանությունները տրված են համապատասխան ուղեցույցներում (հոդված 3-ի, 13-ի և այլ հոդվածների վերաբերյալ):

Նախագծերի անհրաժեշտությունը պայմանավորված է նաև երեխաների առանձին խմբերի՝ առանց ծնողական խնամքի մնացած, կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված, շուրջօրյա խնամք տրամադրող հաստատություններում, խնամատար ընտանիքում խնամք և դաստիարակություն ստացող, որդեգրման ենթակա և այլն, իրավունքների արդյունավետ պաշտպանությամբ և նրանց մասնակցությամբ տարաբնույթ գործընթացների հստակեցման հետ:

21.12.2017թ.-ին Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքում իրականացված փոփոխությունները բարելավեցին համապատասխան օրենսդրությունը, սակայն ամբողջությամբ չկարգավորեցին որոշ հարցեր, օրինակ՝ ընտանիքի վերամիավորման, որդեգրման ընթացքում որդեգրել ցանկացող անձի և որդեգրվող երեխայի համադրման ընդհանուր պայմանների և փուլերի, որդեգրման և խնամատարության համար խոչընդոտ հանդիսացող պայմանների, որդեգրման դեպքում երեխայի՝ իր ծնողներին ճանաչելու իրավունքի, փաստացի խնամակալությանը և հոգաբարձությանն ու բազմաթիվ այլ հարցերի առնչությամբ:

Ելնելով ընտանեկան օրենսգրքում իրականացված փոփոխություններից անհրաժեշտություն առաջացավ միաժամանակ լրացումներ կատարել նաև Հայաստանի Հանրախետության քաղաքացիական օրենսգրքում, մասնավորապես՝ Հայաստանի Հանրապետության 1998 թվականի մայիսի 5-ի քաղաքացիական օրենսգրքում համապատասխան փոփոխություններ են իրականացվել եզրույթների համահունչությունն ապահովելու, միասնական տերմիններ կիրառելու համար:

Երեխայի՝ ընտանիքում ապրելու իրավունքն ամրագրված է միջազգային մի շարք փաստաթղթերում, մասնավորապես՝ Երեխայի իրավունքների մասին հռչակագրում, Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայի 9-րդ, 18-րդ, 21-րդ հոդվածներում, Երեխաների պաշտպանության և օտարերկրյա որդեգրումների բնագավառում համագործակցության մասին կոնվենցիայի 1-ին, 4-րդ հոդվածներում և այլն։ Երեխայի համար լավագույնն իր կենսաբանական ընտանիքում պատշաճ խնամք և դաստիարակություն ստանալն է: Պետությունը պարտավոր է ապահովել, որ երեխան ստանա պատշաճ դաստիարակություն ու խնամք իր կենսաբանական ընտանիքում, իր կենսաբանական ծնողների հետ, միայն դրա անհնարինության դեպքում պետք է դիտարկվեն խնամքի այլընտրանքային ձևերը՝ նախապատվությունը տալով ընտանեկան կապերին փոխարինող այլ ընտանեկան միջավայրում երեխայի խնամքի կազմակերպմանը։ Խնամքի այդպիսի այլընտրանքային ձևերից են խնամատար ընտանիքներում կամ խնամակալ (հոգաբարձուի) միջոցով երեխաների խնամքը։ Անհրաժեշտ է նաև, որ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինները ձեռնարկեն բոլոր հնարավոր միջոցները կենսաբանական ընտանիքի հետ երեխայի վերամիավորման համար, մինչ խնամքը կազմակերպվում է այլընտրանքային խնամքի միջոցով և դրա ընթացքում։ Իսկ նման վերամիավորման անհնարինության դեպքում պետք է միջոցառումներ ձեռնարկվեն երեխայի որդեգրումը կազմակերպելու համար։

Անհրաժեշտ է փոփոխություն կատարել նաև «Անկանխիկ գործարքների մասին» ՀՀ օրենքում, որտեղ անհրաժեշտ է փոփոխել և լրացնել ալիմենտի վճարման վերաբերյալ դրույթը և հոդվածի առանձին մասով նշել, որ ալիմենտի վճարների ընդունումն իրականացվում է անկանխիկ ձևով։

Երեխայի որդեգրման գործընթացը երեխայի համար քիչ տրավմատիկ և սթրեսային դարձնելու համար առաջարկվում է լրացում կատարել նաև ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում։ Երեխան պետք է մասնակցի որդեգրման գործերով դատավարությանը միայն անհրաժեշտության դեպքում և երեխայի ու դեպքի անհատական կարիքները հաշվի առնելով:

Հայաստանի Հանրապետությունում երեխաների որդեգրման օրենսդրության ուսումնասիրության ու վերանայման անհրաժեշտությունը մատնանշվել է ինչպես պետական ու տեղական ինքնակառավարման մարմինների, այնպես էլ միջազգային կազմակերպությունների կողմից:

Երեխայի մասնակցությունը ցանկացած դատավարության հանդիսանում է տրավմատիկ և սթրեսային գործոն, ու միջազգային լավագույն փորձը միտված է հնարավորինս նվազեցնել երեխայի մասնակցությամբ դատավարությունների ֆորմալիզացիան ու հնարավորության դեպքում երեխային պետք է չհրավիրել դատական նիստերի դահլիճ: Երեխան դատական նիստերի դահլիճ կարող է հրավիրվել միայն բացառիկ դեպքերում, ելնելով այն անհրաժեշտությունից, որ միայն երեխան կարող է հայտնել որոշակի տեղեկություններ, որոնք անհրաժեշտ են դատավորին դիրքորոշում հայտնելու և համոզմունք ձևավորելու համար:

Գործող օրենսդրության համաձայն 14 տարեկանը լրացած երեխաները պարտադիր պետք է մասնակցեն որդեգրման գործերով դատավարություններին, ինչը հաճախ ձևական բնույթ է կրում ու լոկ սահմանափակվում է երեխայի՝ դատարանի դահլիճում գտնվելով ու նախկինում բացահայտված ու ակնհայտ տեղեկությունների վերահաստատմամբ:

Անգամ 14 տարեկանը լրացած երեխաները չպետք է մասնակցեն դատավարություններին, եթե դա որևէ նշանակություն չի ունենա գործն ըստ էության լուծելու համար:

Բացի այդ, 14 տարեկանը չլրացած երեխաները նույնպես պետք է ունենան հնարավորություն մասնակցել դատական նիստին՝ ելնելով կոնկրետ գործի առանձնահատկություններից:

Անկախ որդեգրման գործով երեխայի անմիջական մասնակցությունից՝ որդեգրվող երեխան իրավունք ունի ազատ արտահայտելու իր կարծիքը, որը, դատարանը հաշվի է առնում երեխայի տարիքին և հասունության մակարդակին համապատասխան: Կարծիքը կարող է ներկայացվել գրավոր, բանավոր կամ տեսաձայնագրությամբ: Երեխայի կարծիքը վերարտադրելիս կամ լսելիս դատարանը ներգրավում է մանկական հոգեբանի, մանկավարժի կամ սոցիալական աշխատողի: Երեխայի գրավոր կարծիքը ներկայացվում է մանկական հոգեբանի, մանկավարժի կամ սոցիալական աշխատողի գրավոր կարծիքի հետ միասին:

Համապատասխան անհրաժեշտ փոփոխություններն իրականացվել են նաև Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքում՝ օրենսդրությունների համահունչությունն ապահովելու նպատակով:

Նախագծերով նախատեսվում է ներկայացնել «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագիծ, որի միջոցով կկարգավորվի որդեգրման գործընթացի դատական փուլում երեխաների մասնակցությունը՝ երեխայակենտրոն և երեխայազգայուն դատավարության ձևաչափով:

Մասնավորապես Նախագծերով նախատեսվում են հետևյալ կարգավորումները՝

1. Երեխայի մասնակցությունը դատավարությանը չի հանդիսանալու պարտադիր, այլ իրականացվելու է ըստ անհրաժեշտության՝ ելնելով երեխայի լավագույն շահից,
2. Ամրագրել երեխայի լավագույն շահերի պարտադիր ապահովումը որդեգրման դատավարության ընթացքում, այդ համատեքստում սահմանվել է 3 ամսյա ընթացքում դատավարության ժամկետի ամրագրումը, քանի որ նման մոտեցումը բխում է երեխայի՝ ընտանեկան միջավայրում դաստիարակվելու, միջամտության օպերատիվությունն ապահովելու և փաստացի երեխային առաջնահերթություն տալու պահանջով,
3. Շեշտվում է, որ անկախ որդեգրման գործով երեխայի անմիջական մասնակցությունից՝ որդեգրվող երեխան իրավունք ունի ազատ արտահայտելու իր կարծիքը, որը, դատարանը հաշվի է առնում երեխայի տարիքին և հասունության մակարդակին համապատասխան,
4. Հստակեցվում են կարծիքը ներկայացվելու գրավոր, բանավոր կամ տեսաձայնագրությամբ ձևաչափերը,
5. Երեխայի կարծիքը վերարտադրելիս կամ լսելիս դատարանը ներգրավում է մանկական հոգեբանի կամ սոցիալական աշխատողի: Երեխայի գրավոր կարծիքը ներկայացվում է մանկական հոգեբանի կամ սոցիալական աշխատողի գրավոր կարծիքի հետ միասին,
6. Իրավական որոշակիություն մտցնել օրենսգրքում, օրինակ՝ «Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքում փոփոխությունների և լրացումների մասին» նախագծի 1-ին հոդվածի 3-րդ մասով առաջարկվող փոփոխությունը միտված է կրկնությունից խուսափելուն և այլն:

Նախագծերի ընդունման կապակցությամբ այլ օրենսդրական ակտերում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու անհրաժեշտություն չկա:

Նախագծերի ընդունման արդյունքում ակնկալվում է Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի որդեգրման գործընթացում պարտադիր չդարձնել երեխայի, անգամ 14 տարին լրացած, մասնակցությունը: Երեխայի մասնակցությունը կարող է լինել ըստ անհրաժեշտության, ելնելով նրա լավագույն շահից և նրա կարծիքը հաշվի է առնվելով, որը փաստվելու է մանկավարժի, մանկական հոգեբանի կամ սոցիալական աշխատողի կողմից:

Այլընտրանքային խնամքի ծառայություններում երեխայի խնամքի, ինչպես նաև որդեգրման օրենսդրական կարգավորումները, քաղաքականությունները և պրակտիկան պետք է հիմնվեն այն հիմնական սկզբունքների վրա, որոնք բխում են Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունից, Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պարտավորություններից և միջազգային չափանիշներից։ Օրենսդրական կարգավորումները պետք է լինեն որոշակի՝ կամայականություններից խուսափելու համար, սակայն միևնույն ժամանակ ճկուն՝ ընձեռելով անհատականացման և տարբերակման սկզբունքը կիրառելու հնարավորություն: Այս համամասնությունը երբեմն լուծվում է համապատասխան լիազորող նորմեր սահմանելով:

Նախագծերով ներկայացված համապատասխան լրացումներն իրականացվել են նաև Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքի հետ համահունչությունն ապահովելու նպատակով:

Բացի այդ, կառուցվածքային և բովանդակային փոփոխություններ են իրականացվել երեխայի և սոցիալական պաշտպանության ոլորտում, ինչը հանգեցրել է նոր դերակատարների առաջացման, նրանց գործառույթների վերանայման, համագործակցության անհրաժեշտության և այլ հարցերի: Օրինակ, ստեղծվել է միասնական սոցիալական ծառայությունը և դրա տարածքային կենտրոնները, որոնք իրականացնելու են ընտանիքի սոցիալական գնահատումը, որը հաշվի է առնվելու կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված երեխայի խնամքն ու դաստիարակությունը կազմակերպելիս, իսկ այդ հարցին անդրադարձ Հայաստանի Հանրապետության գործող ընտանեկան օրենսդրությունը չի իրականացնում:

Անդրադառնալով առաջարկվող նոր «Երեխայի իրավունքների և երեխայի պաշտպանության համակարգի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքին՝ և այդ օրենքով «Երեխայի իրավունքների մասին» օրենքը փոխարինելուն, ապա կարևոր է հիշատակել, որ գործող օրենքն ընդունվել է 1996թ-ին և ամբողջական արդիականացման անհրաժեշտություն ունի՝ հաշվի առնելով միջազգային կոնվենցիոն առաջարկություններն ու դիտարկումները։ Նաև գործող օրենսդրությունը չէր նախատեսում երեխայի պաշտպանության համակարգը, դրա ներդրման և հստակ դերաբաշխման կարգավորումները։ Հարկ է նշել, որ հետխորհրդային Հայաստանում ներդրվեց երեխաների իրավունքների պաշտպանության համակարգ` երեխաների իրավունքներին առնչվող միջազգային համապատասխան փաստաթղթերի վավերացումով և երեխաների իրավունքների պաշտպանության ոլորտի իրավակարգավորումներին ուղղված օրենսդրության ձևավորմամբ, սակայն այն չէր արդիականացվել՝ առավել ևս հաշվի առնելով թե՛ միջազգային միտումները, թե՛ ՀՀ կողմից վավերացված նոր կոնվենցիաները, օրինակ՝ Երեխաներին սեռական բռնությունից և սեռական շահագործումից պաշտպանության մասին Լանզարոտեի կոնվենցիան:

Ինչպես նշվել է վերևում, ՀՀ-ում երեխայի իրավունքների պաշտպանության համակարգը ներդրվել է փուլային տարբերակով, սակայն իրականացվող որոշ գործողություններ չունեին այն արդյունավետությունը, որն անհրաժեշտ էր երեխայի իրավունքների լիարժեք իրացումը և պատշաճ պաշտպանությունն ապահովելու համար, ինչը և հանգեցրեց լրացուցիչ կարգավորումների սահմանման անհրաժեշտության: Ավելին, գործող օրենսդրությամբ նախատեսված երեխայի իրավունքների մի մասը ձևակերպված էին դեկլարատիվ՝ առանց մանրամասնելու դրանց բովանդակությունը, իսկ երբեմն նաև սխալ եզրույթների կիրառմամբ, ինչը բարդեցնում էր թե՛ օրենքի կիրառելիությունը, թե՛ մեկնաբանությունը, թե՛ այդ օրենքից բխող միջոցառումների իրականացումը կամ ենթաօրենսդկան ակտերի նախագծումը:

Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսդրության և վերը թվարկված այլ իրավական ակտերի վերանայման, ինչպես նաև «Երեխայի իրավունքների և երեխայի պաշտպանության համակարգի մասին» առաջարկվող նոր օրենքի ընդունման նախագծերը պայմանավորված է նաև այն փաստով, որ առկա գործնական բացերը հնարավոր չէ կարգավորել առանց օրենսդրական փոփոխությունների և համապատասխան լիազորող նորմերի նախատեսման, ինչը կհանգեցնի հետագայում Հայաստանի Հանրապետության կառավարության համապատասխան որոշումների և Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարի հրամանների ընդունման կամ վերանայման: 

1.2) Միջազգային փորձի ուսումնասիրություն.

Երեխայի պաշտպանության եռաստիճան համակարգի նման կարգավորման համար հիմք են ծառայում միջազգային փորձի այնպիսի օրինակներ, ինչպիսիք են Շվեդիայի[5] և Չեխիայի[6] փորձը, ինչպես նաև հետխորհրդային մի շարք երկրների, այդ թվում՝ Էստոնիայի[7], Լիտվայի[8] փորձը, որոնք ունեն ՀՀ-ի հետ պատմական նույն ակունքները։

Վերոնշյալ երկրների փորձի ուսումնասիրությունը փաստում է, որ երեխաների պաշտպանությունն իրականացվում է հիմնականում նույն տրամաբանությամբ և համակարգն ընդգրկում է հետևյալ մարմինները.

• Կառավարությունը, որի խնդիրն է մշակել երեխաների պաշտպանության օրենսդրական նախագծեր և ազգային ռազմավարություններ։ Էստոնիայի օրինակում տեսնում ենք, որ այն իրականացնում է նաև բյուջետային պլանավորում։
• Սոցիալական հարցերի կամ Զբաղվածության կամ Սոցիալական ապահովության և աշխատանքի նախարարությունը,
• Արդարադատության նախարարությունը,
• Կրթության և գիտության նախարարությունը,
• Առողջապահության նախարարությունը,
• Երեխաների պաշտպանության հարցերով զբաղվող հատուկ խորհուրդը կամ հանձնաժողովը, որի էությունը համանման է ՀՀ-ում տվյալ գործառույթն իրականացնող հանձնաժողովի հետ։ Դրանք կոլեգիալ մարմիններ են, որոնց գործունեության հիմնական նպատակն է իշխանության, պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, հասարակական կազմակերպությունների, իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց համագործակցության ապահովումը` ինչպես երկրի ներսում, այնպես էլ դրա սահմաններից դուրս, երեխայի պաշտպանության համակարգի կազմակերպումը և համակարգումը, երեխաների իրավունքների պաշտպանության բնագավառում օրենսդրության կենսագործումը: Այստեղ երեխաների պաշտպանության վերաբերյալ բոլոր տեղեկություններն ուղղվում են երեխաների և ընտանիքների նկատմամբ քաղաքականության և ռազմավարությունների մշակմանը։
• Սոցիալական ապահովագրության խորհուրդը (Social Insurance Board), որը գործում է Էստոնիայում՝ սահմանում է պետական նպաստներ, արտոնություններ և այլ ծառայություններ երեխաների համար։ Սոցիալական ապահովագրության խորհրդի Երեխաների պաշտպանության դեպարտամենտը (Child Protection Department) աջակցում է երեխաների հետ աշխատող մասնագետներին և ղեկավարում է միջճյուղային պրոֆիլակտիկան և համագործակցությունը (սոցիալական ոլորտ, կրթություն, բժշկություն, իրավական պաշտպանություն): Երեխաների պաշտպանության դեպարտամենտն ազգային գործադիր մարմին է, որը ստեղծվել է 2016 թվականին՝ նպատակ ունենալով տեղական իշխանություններին աջակցել երեխաների պաշտպանության և տեղական մակարդակում երեխաների պաշտպանությանն ուղղված աշխատանքների որակի բարձրացման գործում։

Լիտվայի Հանրապետությունում Սոցիալական անվտանգության և աշխատանքի նախարարությունը մասնակցում է երեխայի իրավունքների պաշտպանության քաղաքականության մշակմանը, պատասխանատու է այդ քաղաքականության համար և համակարգում է դրա իրականացումը, մշակում է ընտանիքի ամրապնդմանն ուղղված քաղաքականությունը և համակարգում դրա իրականացումը։ Նախարարությունը, ի թիվս այլ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների և հաստատությունների՝ ապահովում է երեխայի իրավունքների արդյունավետ պաշտպանությունը՝ օրենքի պահանջներին համապատասխան, վերլուծում է երեխայի իրավունքների պաշտպանության վերաբերյալ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, ինչպես նաև այլ հաստատությունների կողմից ներկայացվող տեղեկատվությունը, գնահատում է երեխայի իրավունքների պաշտպանության իրավիճակը երկրում, պատրաստում է իրավական ակտերի նախագծեր և դրանք ներկայացնում Կառավարությանը, հանձնարարություններ է տալիս Երեխայի իրավունքների պաշտպանության և որդեգրման պետական ծառայությանը՝ կապված երեխայի իրավունքների պաշտպանության իրացման հետ, առաջարկներ է ներկայացնում համայնքային իշխանություններին՝ կապված երեխայի իրավունքների պաշտպանության արդյունավետ ապահովման հետ, ֆինանսավորում է ընտանիքի ամրապնդման և երեխայի բարեկեցության ապահովմանն ուղղված ծրագրերը և համագործակցում է այլ մարմինների հետ՝ երեխայի իրավունքների արդյունավետ պաշտպանության ապահովման նպատակով[9]։ Լիտվայի Հանրապետությունում գործող միասնական կենտրոնական մարմինը՝ Երեխայի իրավունքների պաշտպանության և որդեգրման պետական ծառայությունը, երեխայի իրավունքների ապահովման և պաշտպանության կենտրոնական հաստատությունն է, որը կենսագործում է Երեխայի իրավունքների պաշտպանության քաղաքականությունը համայնքի տարածքում և մասնակցում է Երեխայի իրավունքների պաշտպանության ոլորտում պետական քաղաքականության մշակմանը՝ ինքնուրույն կամ իր տարածքային ստորաբաժանումների միջոցով[10]։

Այսպիսով՝ զուգահեռներ կարող ենք անցկացնել ՀՀ-ում ազգային հանձնաժողովի հետ, քանի որ այն խորհրդակցական մարմին է, և դրա գործունեության հիմնական նպատակը երեխայի շահերի պաշտպանության միասնական պետական քաղաքականության մշակմանը նպաստելն է։

Ինչ վերաբերում է մշտադիտարկման մեխանիզմին, ապա մի շարք երկրներում, օրինակ՝ Իսլանդիայում^[11], դա իրականացվում է միջգերատեսչական հանձնաժողովի, Չեխիայում, Մոնտենեգրոյում՝ Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության^[12], Նորվեգիայում՝ Երեխաների և հավասարության պաշտպանության նախարարության^[13], Հունգարիայում, Բոսնիա-Հերցեգովինայում^[14]՝ Մարդու իրավունքների հարցերով նախարարության ստորաբաժանման, Բուլղարիայում՝ Երեխաների պաշտպանության պետական գործակալության^[15] , Վրաստանում՝ տեղական ինքնակառավարման մարմնի կողմից՝ իր լիազորությունների սահմաններում ստեղծված պատասխանատու գրասենյակի (կառուցվածքային միավորի) կողմից^[16]:

Հայաստանի Հանրապետությունում, ինչպես և Իսլանդիայում, որպես երեխաների իրավունքների պաշտպանության պետական օղակում գործող համակարգման և մշտադիտարկման կառուցակարգ, դիտարկվել է միջգերատեսչական մակարդակում գործող հանձնաժողովի գործունեությունը:

2. Ընթացիկ վիճակը և խնդիրները

Հայաստանի Հանրապետությունում երեխաների իրավունքների պաշտպանության համակարգն ու պաշտպանության իրացումն էական բարելավումներ է գրանցել վերջին տարիներին, սակայն դրանք ոչ ամբողջական են և երբեմն պահանջում են ճկուն լուծումներ կամ կարգավորումներ:

Երեխայի հիմնարար իրավունքների իրացումը պետք է հանդիսանա երեխայի առօրյան, հետևաբար այնպիսի իրավունքներ ինչպիսիք են երեխայի կարծիք արտահայտելու և լսված լինելու, լավագույն շահի առաջնահերթության, ընտանիքում ապրելու և այլ իրավունքներ պետք է իրացվեն համատարած, իսկ երեխաների որոշ խմբերի առնչությամբ պետք է հստակեցվեն առանձնահատկություններ այդ երեխաների անհատական կարիքներից ելնելով իրավունքների իրացումն առավել արդյունավետ դարձնելու համար:

Երեխաների հատուկ խմբեր, այդ թվում՝ առանց ծնողական խնամքի մնացած, կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված, բնակչության սոցիալական պաշտպանության կազմակերպություններում կամ բնակչության կամ երեխայի սոցիալական պաշտպանության նպատակ հետապնդող այլ կազմակերպություններում խնամվող, խնամատար ընտանիքում խնամք և դաստիարակություն ստացող, որդեգրման ենթակա, ունենալով հատուկ պաշտպանության կարիք պահանջում են հատուկ իրավակարգավորումներ, երբեմն էապես տարբերվող այն կարգավորումներից, որոնք կիրառվում են բոլոր երեխաների առնչությամբ: Այս կարգավորումները պետք է բխեն երեխայի լավագույն շահից, անհատական կարիքներից ու նրա իրավունքների գերակայությունից:

Հայաստանի Հանրապետությունում կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված, մասնավորապես՝ առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների խնամքի և դաստիարակության գործընթացում առկա է հստակ դերաբաշխման հիմնահարց, տեղեկատվության փոխանակման մասնակիություն, որդեգրման գործընթացում օրենսդրության և ենթաօրենսդրական ակտերի միջև անհամապատասխանություն, ինչն անդրադառնում է թե՛ երեխաների որդեգրման, թե՛ խնամատար ընտանիքների վիճակագրության վար:

Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգիրքը սահմանում է, որ երեխայի խնամքը և դաստիարակությունը կազմակերպելու ընթացքում խնամակալության և հոգաբարձության մարմինը շարունակում է համագործակցել նրա ծնողի հետ` հնարավորության դեպքում երեխային ծնողներին վերադարձնելու համար: Ըստ էության այլ մարմիններ ևս պետք է ընդգրկված լինեն այդ գործընթացում, և պետք է հստակեցնել, որ մարզպետարանը, իսկ Երևան քաղաքում՝ Երևանի քաղաքապետարանը, միասնական սոցիալական ծառայության տարածքային կենտրոնները և օրինական ներկայացուցիչները՝ օրինակ՝ հաստատության ղեկավարը, նույնպես պետք է ունենա որոշակի դերակատարում:

Հաշվի առնելով համայնքի սոցիալական աշխատողների դերի ընդլայնումը, պետք է պատասխանատվություն սահմանել համայնքի սոցիալական աշխատողի համար, ով աջակցելու է մարզպետարանին, իսկ Երևան քաղաքում՝ Երևանի քաղաքապետարանին որդեգրման և խնամատարության նկատմամբ վերահսկողական գործառույթներ իրականացնելիս, այն դեպքում, երբ ներկայումս նրանք որևէ առնչություն այդ գործընթացին չունեն՝ չնայած հանդիսանում են այդ ընտանիքի հետ մշտական աշխատանքներ իրականացնող մասնագետներ:

Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգիրքը չի սահմանում այն, որ խնամակալության և հոգաբարձության մարմինները բացահայտում են փաստացի առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաներին, և մինչև նրանց կարգավիճակի ճանաչումն անհրաժեշտ է իրականացնել տարաբնույթ գործողություններ: Հետևաբար, նրանք պետք է օրենսդրությամբ սահմանված կարգով իրականացնեն այդ երեխաների սկզբնական հաշվառումը և, ելնելով ծնողական խնամքից զրկվելու որոշակի հանգամանքից՝ մարզպետարաններ, իսկ Երևան քաղաքում՝ Երևանի քաղաքապետարան ներկայացնեն այդ երեխաների խնամքի և դաստիարակության կազմակերպման վերաբերյալ նախնական եզրակացություն։

Գործող օրենսդրությամբ սահմանված է, որ միայն առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների համար է կազմվում անհատական սոցիալական ծրագիր, այն դեպքում, երբ դրա անհրաժեշտությունն առկա է նաև կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված բոլոր երեխաների առնչությամբ, հետևաբար պահպանելով համապատասխան լիազորող նորմն այն ընդլայնվելու է, որպեսզի կիրառելի լինի նաև կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված բոլոր երեխաների նկատմամբ:

Ծնողական իրավունքների սահմանափակման կամ զրկման հայցը դատարան ներկայացնելը դրվում է մարզպետարանի, իսկ Երևան քաղաքում՝ Երևանի քաղաքապետարանի վրա, սակայն խնամակալության և հոգաբարձության մարմնից բացի, նաև պարտադիր է երեխայի օրինական ներկայացուցչի, ներառյալ՝ այն կազմակերպության ղեկավարի կամ նրան փոխարինող անձի մասնակցությունը, որտեղ ժամանակավորապես գտնվում է երեխան: Բացի այդ, ծնողական իրավունքից զրկման համար հիմք են այն դեպքերը, երբ ծնողը տառապում է քրոնիկ ալկոհոլամոլությամբ, թմրամոլությամբ կամ թունամոլությամբ կամ քրոնիկ հոգեկան հիվանդություններով, որոնց ցանկը սահմանում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը: Նման կարգավորումը հնարավորություն չի ընձեռում անհատական մոտեցում դրսևորել և խարանում է քրոնիկ հոգեկան հիվանդություն ունեցող անձանց, ներառյալ՝ հաշմանդամություն ունեցող անձանց, այդ իսկ պատճառով Նախագծերով նախատեսվում է հանել այդ հիմքերը դիտել որպես ծնողական իրավունքի սահմանափակման կամ զրկման հիմք։

Ծնողական իրավունքների չարաշահման տարբեր դրսևորումներից խուսափելու համար անհրաժեշտ է հստակեցնել, որ ծնողական իրավունքները սահմանափակված ծնողն ունի երեխայի հետ կապ ունենալու արգելք, որը կարող է վիճարկել դատական կարգով։ Հաշվի առնելով երեխայի կարծիքը և լավագույն շահը՝ դատարանը կարող է մերժել հայցի բավարարումը՝ արգելելով ծնողական իրավունքները սահմանափակված ծնողի շփումը երեխայի հետ։

Քանի որ փաստացի առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների բացահայտման հիմնական գործառույթն իրականացվում է համայնքում, ապա անհրաժեշտ է համապատասխան օրենսդրական ամրագրումը, որ այդ երեխաների հայտնաբերման պատասխանատուն համայնքի սոցիալական աշխատողն է, ում այդ հարցում աջակցում են տարբեր պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններ ու կազմակերպություններ և դրանց պաշտոնատար անձինք:

Կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված, հատկապես՝ առանց ծնողական խնամքի մնացած, երեխաների բացահայտման առանձնահատկությունները, այդ գործընթացքում պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների և հասարակական կազմակերպությունների համագործակցությունը, ինչպես նաև երեխաների ու նրանց վերաբերյալ տեղեկատվության ուղղորդման մեխանիզմները Հայաստանի Հանրապետությունում համակարգված, իսկ որոշ դեպքերում` նաև կարգավորված չեն, և իրականացվում են այնքանով, որքանով դրանք առնչվում են կոնկրետ դերակատարների հիմնական գործառույթներին: Այդ ամենը հանգեցնում է երեխայի իրավունքների պաշտպանության նվազ արդյունավետությանը, խախտման դեպքերի չբացահայտելուն, իսկ բացահայտման դեպքում այն կարող է չստանալ պատշաճ ուղղորդում և արձագանք, հետևաբար անհրաժեշտություն է առաջանում ամրագրել համապատասխան կարգը սահմանող լիազորող նորմ, իսկ կարգը հետագայում սահմանել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշմամբ:

Օրենսդրորեն ընդլայնվելու են այն հանցագործությունները, որոնք խոչընդոտելու են որդեգրմանը կամ խնամատարությանը: Ավելին շեշտվելու է, որ եթե անձը դատապարտվել է մարդու կամ հասարակական կարգի և բարոյականության դեմ ուղղված ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության, ընտանիքի և երեխայի շահերի դեմ ուղղված հանցագործության՝ անկախ դատվածությունը հանված կամ մարված լինելու հանգամանքից, նա չի կարողանա հանդիսանալ որդեգրող կամ խնամատար ծնող:

Բացի այդ, դատվածություն չունեցող անձի կողմից երեխա որդեգրելու գործընթացը պետք է դադարեցվի, եթե մինչև որդեգրման մասին վճռի կայացումը կամ խնամատարության պայմանագրի կնքումը վերջինիս նկատմամբ հարուցվում է քրեական հետապնդում: Քրեական հետապնդումը դադարեցվելուց հետո որդեգրել ցանկացող անձի կամ խնամատար ծնողի ընտրությունը, հաշվառումը, որակավորումը և վերապատրաստումն իրականացվում է ընդհանուր կարգով:

 Երեխայի որդեգրման և որդեգրման գործընթացի գաղտնիքն արդյունավետորեն պաշտպանելու համար վերանայվում է այդ գաղտնիքը կրող անձանց շրջանակը՝ սահմանելով համապատասխան տեղեկատվություն հրապարակելու արգելքը:

Սահմանափակվում է կենսաբանական ծնողի մասնակցությունը խնամատարության պայմանագրի կնքման գործընթացում, և ի թիվս առկա սահմանափակումների ավելացվում է, որ պայմանգրի կողմ չի հանդիսանում այն ծնողը, ով դատական կարգով սահմանափակվել է ծնողական իրավունքներում, կամ եթե երեխան գտնվում է շուրջօրյա խնամք տրամադրող հաստատությունում:

ՀՀ-ում ներդրված չէ երեխայի նկատմամբ բռնության ահազանգման և երեխաների ուղղորդման մեխանիզմը, ոլորտում ներգրավված դերակատարների միջև չկա հստակ դերաբաշխում երեխաների պաշտպանության համատեքստում: Ավելին, այն որ երեխայի նկատմամբ բռնության, երեխայի անտեսման, բուլինգի և անկյունաքարային տարաբնույթ սահմանումներ դեռ նախատեսված չեն ՀՀ օրենսդրությունում ոչ միայն երկրորդային պլան են մղում այդ ծայրահեղ բացասական երևույթների դեմ պայքար, այլ նաև օրենսդկան բաց են ձևավորում՝ անտեսելով նաև միջազգային ստանձնած պարտավորությունների իրականացումը:

Երեխայի իրավունքների իրացման և պաշտպանության առնչությամբ ՀՀ-ում դեռ ստեղծված չեն արդյունավետ մեխանիզմներ, ինչից ելնելով նոր նախագծված «Երեխայի իրավունքների և երեխայի պաշտպանության համակարգի մասին» օրենքը բովանդակում է համապատասխան լիազորող նորմեր՝ ՀՀ կառավարության որոշումների, ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարի և այլ պետական լիազոր մարմինների հրամանների ընդունման համար:

Հաշվի առնելով խնդիրների և բացերի բազմազանությունը՝ դրանց լուծումները կներկայացվեն հաջորդիվ՝ ելնելով նաև կարգավորման նպատակից և բնույթից: 

3. Կարգավորման նպատակը և բնույթը

Նախագծերով ներկայացվել են մի շարք կարգավորումներ, որոնց միջոցով կլրացվեն վերը նշված և այլ օրենսդրական բացերը, կերաշխավորվի միջազգային պայմանագրերի նախատեսված նորմերի կիրարկումը, ինչպես նաև օրենսդրորեն կամրագրվեն տարբեր մարմինների և կազմակերպությունների կողմից ներկայացված դիտարկումներն ու առաջարկությունները:

Մասնավորապես Նախագծերով նախատեսվում են հետևյալ կարգավորումները՝

1. Ազգային օրենսդրությունը համապատասխանեցվել է միջազգային օրենսդրությանը՝ իրականացնելով Հայաստանի Հանրապետության կողմից ստանձնած միջազգային պարտավորությունները (այդ թվում՝ Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայից, Երեխայի իրավունքների կոմիտեի եզրափակիչ դիտարկումներից, «Սեռական շահագործումից և սեռական բնույթի բռնություններից երեխաների պաշտպանության մասին» Եվրոպայի խորհրդի կոնվենցիայից բխող պարտավորությունները),
2. Ամրագրվել է երեխայի լավագույն շահերի պարտադիր ապահովումը նրան վերաբերող հարցերում, ներառյալ՝ որդեգրման ու խնամատարության դեպքում, և նախատեսվել են դրա կառուցակարգերը,
3. Հստակեցվել են երեխայի պաշտպանության համակարգում խնամակալության և հոգաբարձության մարմինների, տարածքային կառավարման մարմինների և լիազոր մարմնի լիազորությունները և երեխայի պաշտպանության ընթացակարգերը,
4. Ամրագրվել են համայնքում մասնագիտացված ստորաբաժանումների հստակ գործառույթները երեխայի պաշտպանության ոլորտում՝ ապահովելով խնամակալության և հոգաբարձության մարմինների գործունեությունը մասնագիտական հիմքերի վրա,
5. Նախատեսվել է ստեղծել երեխայի պաշտպանության բազմամասնագիտական խորհուրդներ մարզպետարանների, իսկ Երևան քաղաքում՝ Երևանի քաղաքապետարանի կողմից երեխայի պաշտպանության գործռույթների իրականացմանն աջակցելու համար,
6. Հստակեցվել է Երեխայի իրավունքների պաշտպանության ազգային հանձնաժողովի դերը և սահմանվել են քարտուղարության գործառույթներ,
7. Սահմանվել են երեխայի իրավունքների պաշտպանության ոլորտում մի շարք կարևոր հասկացություններ, այն է՝ բուլինգ, ֆիզիկական (մարմնական) պատիժ, շահագործում, այդ թվում՝ սեռական շահագործում և այլ հասկացություններ,
8. Սահմանվել է բռնության կամ դրա ռիսկի դեպքում պարտադիր ահազանգման պարտականությունը,
9. Սահմանվել են որդեգրման դեպքում համադրման ընդհանուր դրույթներ, երկու փուլեր և այլ կարգավորումներ՝ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշմամբ դրանք հետագայում առավել մանրամասնելու նպատակով,
10. Ամրագրվել է, որ ծնողական իրավունքներում սահմանափակված անձին կարելի է զրկել երեխայի հետ կապ հաստատելուց (տեսակցելուց), եթե այդ շփումն ու կապը չեն բխում երեխայի լավագույն շահից,
11. Փաստացի առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների բացահայտման հիմնական պատասխանատու սահմանվել է համայնքի սոցիալական աշխատողը, հետևաբար՝ նախատեսվել է խնամակալության և հոգաբարձության մարմինների կողմից փաստացի առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների հաշվառումը՝ համապատասխան տեղեկատվությունը մուտքագրելով տեղեկատվական համակարգ, որը հասանելի է լինելու մարզպետարանին, իսկ Երևան քաղաքում՝ Երևանի քաղաքապետարանին,
12. Ամրագրվել է լիազորող նորմ, որով կսահմանվի կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված, այդ թվում՝ առանց ծնողական խնամքի մնացած, երեխաների բացահայտման առանձնահատկությունները, այդ գործընթացում պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների և հասարակական կազմակերպությունների համագործակցությունն ու երեխաների ու նրանց վերաբերյալ տեղեկատվության ուղղորդման կարգը,
13. Երեխայի որդեգրման և որդեգրման գործընթացի գաղտնիքն արդյունավետորեն պաշտպանելու համար վերանայվել է այդ գաղտնիքը կրող անձանց շրջանակը, սահմանվել է համապատասխան տեղեկատվություն հրապարակելու արգելքը,
14. Սահմանափակվել է կենսաբանական ծնողի մասնակցությունը խնամատարության պայմանագրի կնքմանը, եթե ծնողը դատական կարգով սահմանափակվել է ծնողական իրավունքներում կամ եթե երեխան գտնվում է շուրջօրյա խնամք տրամադրող հաստատությունում,
15. Սահմանվել է, որ երեխան խնամատարության չհանձնվի, եթե ակտիվորեն իրականացվում է կենսաբանական ընտանիքի հետ վերամիավորման գործընթացը՝ ելնելով նրա լավագույն շահից,
16. Հստակեցվել են որդեգրման և խնամատարության նկատմամբ վերահսկողության որոշ առանձնահատկություններ,
17. Մանրամասնվել է երեխայի կարծիքը գրավոր, բանավոր կամ տեսաձայնագրությամբ ներկայացնելը և այն, որ երեխայի կարծիքը լսելիս կամ տեսաձայնագրությունը վերարտադրելիս խնամակալության և հոգաբարձության մարմինը, դատարանը կամ այլ մարմինները և կազմակերպությունները, որոնք ապահովում են սեփական կարծիքն արտահայտելու երեխայի իրավունքը կամ պետք է լսեն այդ կարծիքը, ներգրավում են մանկական հոգեբան կամ սոցիալական աշխատողի,
18. Սահմանվում է, որ դատարանը ծնողական իրավունքների սահմանափակման դեպքում կարող է անդրադառնալ նաև որոշ հարցերին (ծնողներից կամ նրանցից մեկից երեխային վերցնելու և երեխայի խնամակալ (հոգաբարձու) նշանակելու հարցին, ծնողներից կամ նրանցից մեկից երեխային վերցնելու դեպքում երեխայի խնամակալ (հոգաբարձու) նշանակելիս նրա իրավունքների և պարտականությունների շրջանակին, ծնողներից կամ նրանցից մեկից երեխային վերցնելու և երեխայի խնամքն ու դաստիարակությունը խնամատար ընտանիքում կազմակերպելու հարցին, ծնողներից կամ նրանցից մեկից երեխային վերցնելու և նրան բնակչության սոցիալական պաշտպանության հաստատությունում տեղավորելու հարցին),
19. Նախատեսվում է որդեգրման ենթակա երեխաների առողջական վիճակի մասին գնահատականը տալ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության լիազորած պետական կառավարման մարմնի հրամանով ստեղծված մասնագիտական հանձնաժողովի կողմից, որի գործունեությունը, դրա կողմից երեխայի առողջական վիճակի մասին եզրակացության տրամադրման կարգը և գործառույթները հաստատվելու է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից,
20. Առանձնացվել է օտարերկրյա որդեգրման առանձնահատկությունները՝ սահմանելով «Երեխաների պաշտպանության և օտարերկրյա որդեգրման բնագավառում համագործակցության մասին» կոնվենցիայով նախատեսված` Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նշանակած կենտրոնական մարմնի որոշ լիազորություններ և ամրագրելով լիազորող նորմ, որով Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը հաստատելու է օտարերկրյա որդեգրման այլ առանձնահատկությունները, հավատարմագրված կազմակերպությունների ընտրության, դրանց ներկայացվող պահանջների, հավատարմագրված կազմակերպությունների և դրանց հայաստանյան ներկայացուցիչների գործունեության կարգը,
21. Սահմանվել է օտարերկրյա որդեգրման կազմակերպման համար հավատարմագրված կազմակերպությունններին ներկայացվող պահանջները, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության նշանակած կենտրոնական մարմին ներկայացվող փաստաթղթերը, այդ մարմնի կողմից կիրառվող սահմանափակումները, ինչպես նաև հավատագրման կասեցման կամ դադարեցման դեպքերը և այլ հարցեր,
22. Սահմանվել է փաստացի խնամակալությունը և հոգաբարձությունը և այն, որ համայնքի սոցիալական աշխատողը, փաստացի առանց ծնողական խնամքի երեխա հայտնաբերելու դեպքում ՀՀ ոստիկանության հետ համատեղ անմիջապես կազմակերպում է երեխայի այլընտրանքային խնամքը փաստացի խնամակալությունը և հոգաբարձության միջոցով կամ կազմակերպելով երեխայի խնամքը ճգնաժամային խնամատար ընտանիքում կամ ուղեկցելով նրան շուրջօրյա խնամք տրամադրող հաստատություն՝ ելնելով երեխայի լավագույն շահից,
23. Իրավական որոշակիություն է մտցվել Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքում,
24. Երեխաներ որդեգրել ցանկացող անձանց հաշվառման ժամկետը սահմանվել է 18 ամիս,
25. Վերանայվել են համայնքի ղեկավարի պատվիրակված լիազորությունները և ի թիվս մյուսների ավելացվել է այն, որ համայնքի ղեկավարն իրականացնում է խնամակալության և հոգաբարձության մարմիններին՝ Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքով, առաջարկվող նոր «Երեխայի իրավունքների և երեխայի պաշտպանության համակարգի մասին» օրենքով և այլ օրենքներով վերապահված պետության պատվիրակած լիազորությունները,
26. Սահմանվել է ալիմենտի վճարների անկանխիկ ձևով ընդունման կարգավորումը,
27. Ապահովվել է կիրառվող եզրույթների միասնականությունը, վերացվել են տեխնիկական վրիպակները, և այլն։

Նախագիծն ընդունելուց հետո մեկ տարվա ընթացքում ընդունվելու են Հայաստանի Հանրապետության կառավարության այն որոշումները և Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարի հրամանները, որոնք բխում են սույն Նախագծերից:

Իրականացվելու են նաև համապատասխան փոփոխություններ և լրացումներ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության գործող որոշումներում, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարի հրամաններում: 

4. Նախագծերի մշակման գործընթացում ներգրավված ինստիտուտները և անձինք

Նախագծերը մշակվել են Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության կողմից՝ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի աջակցությամբ և ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի փորձագետների մասնակցությամբ: 

5. Ակնկալվող արդյունքը

Նախագծերի ընդունման արդյունքում ակնկալվում է ընդունել «Երեխայի իրավունքների և երեխայի պաշտպանության համակարգի մասին» նոր օրենք և Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգիրքը, Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգիրքը, Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը, «Տեղական ինքնակառավարման մասին», ««Անկանխիկ գործառնության մասին» օրենքները համապատասխանեցնել միջազգային չափանիշներին, բարելավել երեխայի մասնակցությամբ պրակտիկան, որի արդյունքում առավել կապահովվեն երեխաների, մասնավորապես՝ առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների իրավունքները, արդյունավետ պայքար կիրականացվի երեխայի իրավունքների խախտումների դեմ, կհստակեցվեն երեխայի որդեգրման և խնամատարության որոշ հարցեր, ինչպես նաև կկարգավորվեն տարաձայնություններ առաջացնող եզրույթներն ու ձևակերպումները:

Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգիրքը և «Երեխայի իրավունքների և երեխայի պաշտպանության համակարգի մասին» առաջարկվող նոր օրենքը չծանրաբեռնելու, որոշ ընթացակարգային, գործառութային և տեխնիկական հարցեր սահմանելու համար նախագծերում ներկայացվում են համապատասխան լիազորող նորմեր՝ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կամ Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարի համապատասխան ակտերի ընդունման առնչությամբ, իսկ որոշ փոփոխություններ կիրականացվեն արդեն գործող ենթաօրենսդրական ակտերում:

Սույն Նախագծերի ընդունմամբ այլ օրենսդրական ակտերում լրացումների կամ փոփոխությունների կարիք չի առաջանա: 

5. Կապը ռազմավարական փաստաթղթերի հետ. Հայաստանի վերափոխման ռազմավարություն 2050, Կառավարության 2021-2026թթ. ծրագիր, ոլորտային և/կամ այլ ռազմավարություններ.

Նախագծերի մշակումը բխում է ՀՀ կառավարության 2021-2026թթ. ծրագրի 12.1-րդ և 12.2-րդ կետերի պահանջներից։

6. Լրացուցիչ ֆինանսական միջոցների անհրաժեշտության և պետական բյուջեի եկամուտներում ու ծախսերում սպասվելիք փոփոխությունների մասին

Սույն նախագծերի ընդունումը Հայաստանի Հանրապետության 2022 թվականի պետական բյուջեներում եկամուտների և ծախսերի ավելացում կամ նվազեցում, ինչպես նաև լրացուցիչ ֆինանսական միջոցների անհրաժեշտության մասին ներկայացվում է ստորև: Միաժամանակ, 2023 թվականից լրացուցիչ միջոցների պահանջը կարող է առաջանալ համապատասխան հաստիքները նախատեսելու, պետության կողմից տեղական ինքնակառավարման մարմիններին լիազորություն պատվիրակելու և Նախագծերով նախատեսված այլ կարգավորումների առնչությամբ: Տեղեկանքը ներկայացվում է կից։ 

[1] 1992թ.-ին ՀՀ-ը միացավ Երեխաների իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիային:

^[2] 1993թ.-ին ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարության կենտրոնական աշխատակազմում ստեղծվեց ընտանիքի խնդիրներով զբաղվող բաժին:

^[3] 1996թ.-ին ընդունվեցին «Երեխաների իրավունքների մասին» և «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» ՀՀ օրենքները, 1998թ.-ին՝ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը, 2002թ.-ին՝ «Առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքը, 2003թ.-ին՝ ՀՀ քրեական օրենսգիրքը և այլն:

^[4] 2004թ.-ին ՀՀ-ը վավերացրեց Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության «Հարկադիր կամ պարտադիր աշխատանքի մասին» կոնվենցիան, ընդունվեցին ՀՀ աշխատանքային և ՀՀ ընտանեկան օրենսգրքերը, 2005թ.-ին ընդունվեցին երեխաների իրավունքների հետ սերտորեն առնչվող «Սոցիալական աջակցության մասին», «Պետական նպաստների մասին», «Կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող անձանց կրթության մասին», «Նախադպրոցական կրթության մասին» ՀՀ օրենքները, վավերացվեց «Մանկավաճառության, երեխաների մարմնավաճառության և մանկական պոռնոգրաֆիայի մասին» և «Զինված հակամարտություններին երեխաների մասնակցությանը վերաբերող» կամընտիր արձանագրությունները, ինչպես նաև «Երեխայի աշխատանքի վատթարագույն ձևերի մասին» կոնվենցիան, 2006թ.-ին ՀՀ-ը վավերացրեց «Երեխաների պաշտպանության և օտարերկրյա որդեգրման բնագավառում համագործակցության մասին» կոնվենցիան` կից հայտարարություններով, ինչպես նաև «Ծնողական պարտականությունների և երեխայի պաշտպանությանն ուղղված միջոցների առնչությամբ իրավասության, կիրառելի իրավունքի, ճանաչման, իրականացման և համագործակցության մասին» կոնվենցիան, հաստատեց Կյանքի դժվարին իրավիճակում գտնվող երեխաների սոցիալական պաշտպանության բարեփոխումների 2006-2010թթ. ռազմավարությունը, 2009թ.-ին ՀՀ կառավարությունը հավանության է արժանացրել ՀՀ ժողովրդագրական քաղաքականության ռազմավարությունը և դրա իրականացումն ապահովող միջոցառումների ցանկը, 2012թ.-ին հաստատել է ՀՀ-ում երեխաների իրավունքների պաշտպանության 2013-2016թթ. ռազմավարական ծրագիրը և դրա իրականացման միջոցառումների ժամանակացույցը:

[5] Շվեդիայի կառավարության կայք՝ https://www.government.se/articles/2018/04/questions-and-answers-about-incorporating-un-convention-on-the-rights-of-the-child-into-swedish-law/

[6] Չեխիայի աշխատանքի և սոցիալական գործերի նախարարության կայք՝ https://www.mpsv.cz/web/en/system-of-social-and-legal-protection-of-children-in-the-czech-republic

[7] Էստոնիայի սոցիալական ապահովության խորհուրդ՝ https://www.sotsiaalkindlustusamet.ee/en/family-and-child-protection/child-protection#Child%20Protection%20Department

[8] Լիտվայի Երեխայի իրավունքների պաշտպանության և որդեգրման ծառայություն՝ https://vaikoteises.lt/protection-of-children/the-lithuanian-child-rights-protection-system-/

[9] The Lithuanian child rights protection system

(հասանելի է հետևյալ հղումով՝ https://vaikoteises.lt/protection-of-children/the-lithuanian-child-rights-protection-system-/)

[10] The Regulations Of The State Child Rights Protection And Adoption Service Under The Ministry Of Social Security And Labour

(հասանելի է հետևյալ հղումով՝ https://vaikoteises.lt/about-us/regulations_1/)

^[11] Իսլանդիայի ազգային զեկույց, 07.02.2019; https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRC%2fC%2fISL%2f5-6&Lang=en

^[12] Չեխիայի ազգային զեկույց, 13.08.2018; https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRC%2fC%2fCZE%2f5-6&Lang=en; Մոնտենեգրոյի ազգային զեկույց՝ 30.11.2016; https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRC%2fMNE%2f2-3&Lang=en

^[13] Նորվեգիայի ազգային զեկույց, 06.10.2016; https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRC%2fC%2fNOR%2f5-6&Lang=en

^[14] Բոսնիա-Հերցեգովինայի ազգային զեկույց, 21.12.2017; https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRC%2fC%2fBIH%2f5-6&Lang=en

^[15] Բուլղարիայի ազգային զեկույց, 08.04.2014; https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRC%2fC%2fBGR%2f3-5&Lang=en

^[16] The code on the rights of the child, (հասանելի է հետևյալ հղումով՝ https://matsne.gov.ge/en/document/view/4613854?publication=0)