«ԱՆՁՆԱԿԱՆ ՕԳՆԱԿԱՆԻ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ՏՐԱՄԱԴՐԵԼՈՒ ԿԱՐԳԸ ԵՎ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԸ ՍԱՀՄԱՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇՄԱՆ ՆԱԽԱԳԻԾ

Իրավական ակտի հիմնավորումը

1.

Անհրաժեշտությունը

Նախագծի մշակման անհրաժեշտությունը բխում է «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասի և «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին Հայաստանի Հանրապետության օրենքի կիրարկումն ապահովելու մասին» N 1317-Ա որոշման հավելվածի 9-րդ կետի պահանջներից։

2.

Առկա իրավիճակը և խնդիրները

2010 թ. Հայաստանի Հանրապետությունը վավերացրել է Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիան` ստանձնելով պարտավորություն ՀՀ օրենսդրությունը և պետական քաղաքականությունը համապատասխանեցնել կոնվենցիայի պահանջներին:

Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի 19-րդ հոդվածում ամրագրված է անկախ ապրելու և համայնքում ընդգրկվելու իրավունքը.

«Սույն կոնվենցիայի մասնակից պետությունները ճանաչում են հաշմանդամություն ունեցող անձանց` համայնքում ապրելու հավասար իրավունքը` մյուսների հետ հավասար հիմունքներով ընտրության հնարավորությամբ, ձեռնարկում են արդյունավետ և համապատասխան միջոցներ` օժանդակելու համար հաշմանդամություն ունեցող անձանց` այս իրավունքից լիակատար օգտվելուն, նրանց լիարժեք ներգրավվածությանը և մասնակցությանը համայնքում, ինչպես նաև ապահովում են, որ.

ա. հաշմանդամություն ունեցող անձանց մյուսների հետ հավասար հիմունքներով հնարավորություն ունենան ընտրելու իրենց բնակության վայրը, որտեղ և ում հետ են ապրելու, ստիպված չլինեն ապրել բնակության ինչ-որ պայմաններում.

բ. հաշմանդամություն ունեցող անձինք օգտվեն մի շարք ներտնային, բնակության հետ կապված և համայնքային աջակցության այլ ծառայություններից և ստանան համայնքում ապրելու և ներգրավվելու, ինչպես նաև համայնքից չմեկուսացվելու համար անհրաժեշտ անձնական աջակցություն.

գ. բնակչության համար նախատեսված համայնքային ծառայությունները և հնարավորությունները հավասարապես հասանելի լինեն հաշմանդամություն ունեցող անձանց և համապատասխանեն նրանց կարիքներին»:

2017 թվականին Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների հարցերով ՄԱԿ-ի կոմիտեն հրապարակեց 19-րդ հոդվածի 5-րդ ընդհանուր մեկնաբանությունը՝ որպես հիմնախնդիր նշելով, ընդհանուր օրենսդրական շրջանակի և բյուջետային հատկացումների անբավարարությունը՝ ուղղված անձնական օգնականի ծառայությանը և անհատական աջակցություն ցուցաբերելուն:

Ընդհանուր մեկնաբանությունը «անձնական օգնություն»-ը սահմանում է որպես հաշմանդամություն ունեցող անձին կողմից ուղղորդված, [ծառայությունն] «օգտագործողի» կողմից ղեկավարվող մարդկային աջակցութուն, որն անկախ կյանքի ապահովման միջոց է:

Կոմիտեն ընդհանուր մեկնաբանությունում նշում է, որ անձնական օգնականի ֆինանսավորումը պետք է տրամադրվի անհատականացված չափանիշների հիման վրա և հաշվի առնի արժանապատիվ աշխատանքի համար մարդու իրավունքների չափանիշները: Ֆինանսավորումը պետք է հատկացվի հաշմանդամություն ունեցող անձին` պահանջվող օգնության համար վճարելու նպատակով: Այն հիմնված է անհատական կարիքների գնահատման և անհատական կյանքի հանգամանքների վրա:

Ծառայությունը պետք է վերահսկվի հաշմանդամություն ունեցող անձի կողմից, ինչը նշանակում է, որ նա կարող է կամ պայմանագիր կնքել տարբեր մատակարարների հետ, կամ հանդես գալ որպես «գործատու»: Հաշմանդամություն ունեցող անձինք պետք է հնարավորություն ունենան ինքնուրույն «ձևավորել» այդ ծառայությունը, այսինքն՝ որոշել, թե ում կողմից, ինչպես, երբ, որտեղ և ինչ եղանակով է մատուցվում ծառայությունը, ինչպես նաև հրահանգել և ուղղորդել ծառայություններ մատուցողներին:

Կոմիտեն նշում է նաև, որ անձնական օգնականները պետք է հավաքագրվեն, վերապատրաստվեն և վերահսկվեն այն անձի կողմից, ում տրամադրվում է անձնական օգնությունը: Անձնական օգնականները չպետք է տրամադրեն ծառայություններ այլ անձանց՝ առանց անձնական օգնություն ստացած անձի լիակատար և ազատ համաձայնության: Նույնիսկ եթե «գործատուի» պարտականությունները պայմանագրային են, հաշմանդամություն ունեցող անձը միշտ մնում է օգնության վերաբերյալ որոշումների կենտրոնում, ում ում անհատական նախասիրությունները պետք է հարգվեն: Անձնական օգնության վերահսկողությունը կարող է իրականացվել աջակցվող որոշումների կայացման միջոցով:

2017 թ. Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների հարցերով կոմիտեն ընդունեց Հայաստանի նախնական զեկույցի վերաբերյալ եզրափակիչ դիտարկումները, որով առաջարկեց Հայաստանին արագացնել ապաինստիտուցիոնալացման գործընթացը և առանց հետաձգման իրականացնել դրա գործողությունների պլանը, ներառյալ՝ բոլոր հաստատությունների փակման ժամանակացույցը.

«Կոմիտեն նաև առաջարկում է ձեռնարկել իրավական միջոցներ և հատկացնել բավարար ռեսուրսներ աջակցության ծառայությունների զարգացման համար (այդ թվում՝ անձնական օգնականի ծառայության, որը կհեշտացնի հաշմանդամություն ունեցող անձանց անկախ կյանքը համայնքում)»:

2021 թվականի մայիսի 5-ին Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովն ընդունեց «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը (այսուհետ՝ Օրենք), որով ամրագրվեց անձնական օգնականի՝ անկախ կյանքին ուղղված ծառայությունների մասը լինելը։

Օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ անձնական օգնականը ֆիզիկական անձն է, որը տվյալ պահին հաշմանդամություն ունեցող անձի հետ է և իրականացնում է հաշմանդամություն ունեցող անձի խնամքը և (կամ) աջակցում (օգնում) հաշմանդամություն ունեցող անձին՝ հաղթահարելու միջավայրային արգելքները (այդ թվում՝ տեղաշարժվելու և հաղորդակցվելու)։

Օրենքի 21-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինները հաշմանդամություն ունեցող անձանց անկախ կյանքի իրավունքն ապահովելու նպատակով իրականացնում են ծրագրեր և ծառայություններ՝ ուղղված անձնական օգնականի կամ ուղեկցողի ծառայությունների համակարգմանը։

Նույն հոդվածի 4-րդ մասը նշում է. «Անձնական օգնականի ծառայությունները տրամադրվում են հաշմանդամություն ունեցող անձին (երեխային) ծառայությունների անհատական ծրագրով սահմանված լինելու դեպքում: Ծառայությունը մատուցվում է անձնական օգնականի և հաշմանդամություն ունեցող անձի (նրա օրինական ներկայացուցչի) միջև կնքված պայմանագրի հիման վրա, որում ներառվում են կողմերի իրավունքներն ու պարտականությունները: Ծառայությունների մատուցման պայմանագիրը կարող է լինել եռակողմ՝ ներառելով նաև անձնական օգնականի և (կամ) նրան ուղղակիորեն առնչվող (այդ թվում՝ անձնական օգնականի ծառայության մշտադիտարկումն ու գնահատումը, անձնական օգնականների վերապատրաստման հարցում աջակցությունը) ծառայություններ մատուցող պետական և համայնքային ոչ առևտրային կազմակերպություններին, հասարակական կազմակերպություններին: Անձնական օգնականի ծառայություն տրամադրելու կարգը և պայմանները սահմանում է Կառավարությունը»:

Նախագիծը մշակելիս հաշվի են առնվել ինչպես վերոնշյալ, այնպես էլ մյուս միջազգային պայմանագրերով Հայաստանի Հանրապետության ստանձնած միջազգային պարտավորությունները, այնպես էլ ներպետական օրենսդրության  պահանջները։

3.

Կարգավորման նպատակը և բնույթը

Կարգավորման նպատակն է նպաստել հաշմանդամություն ունեցող անձանց անկախ ապրելու և համայնքում ներառվելու իրավունքի իրացմանը՝ անձնական օգնականի ծառայությունը տրամադրելու հետ կապված հարաբերությունները կարգավորելու միջոցով։

Նախագիծը կազմվել է հաշվի առնելով շահագրգիռ գերատեսչություններից, տարածքային և տեղական ինքնակառավարման մարմիններից, հասարակական կազմակերպություններից ստացված առաջարկությունները, հիմնվելով ՄԱԿ-ի 2006 թ. «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» կոնվենցիայի իրականացման մասին Հայաստանի սկզբնական զեկույցի վերաբերյալ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների հարցերով ՄԱԿ-ի կոմիտեի եզրափակիչ դիտարկումների (CRPD/C/ARM/CO/1), կոմիտեի՝ անկախ ապրելու և համայնքում ներառվելու մասին 5-րդ ընդհանուր մեկնաբանության (CRPD/C/GC/5) վրա: Նախագիծը մշակելիս ուսումնասիրվել է մի շարք պետությունների, այդ թվում՝ Մեծ Բրիտանիայի, Եվրոպական միության և Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունների քաղաքականությունները և ընթացակարգերը։ Հաշվի են առնվել նաև Անկախ կյանքի եվրոպական ցանցի ուսումնասիրությունները և ուղեցույցները։

4.

Նախագծի մշակման գործընթացում ներգրավված ինստիտուտները և անձինք

Նախագիծը մշակվել է ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության կողմից ՄԱԶԾ և ՅՈՒՆԻՍԵՖ «Բարելավված ծառայություններ հավասար մասնակցության և ներառական զարգացման համար» համատեղ ծրագրի շրջանակներում, որը ֆինանսավորվում է Ռուսաստանի Դաշնության կողմից։

Նախագծում արտահայտված կարծիքները պատկանում են ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությանը և պարտադիր չէ, որ համընկնեն ՄԱԶԾ տեսակետների հետ։

Նախագծի մշակմանն իր փորձագիտական աջակցությունն է ցուցաբերել «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների օրակարգ» հասարակական կազմակերպությունը։

5.

Ակնկալվող արդյունքը

Նախագծի շրջանակներում ակնկալվում է հստակեցնել հաշմանդամություն ունեցող անձին անձնական օգնականի ծառայություն տրամադրելու հետ կապված հարաբերությունները, ընդլայնել անկախ կյանքին ուղղված ծառայությունների համակարգը, ներդնել մեխանիզմներ՝ ապահովելու և պաշտպանելու հաշմանդամություն ունեցող անձանց, այդ թվում՝ երեխաների, անկախ կյանքը և համայնքում ներառվելու իրավունքը։

6.

Բյուջեում եկամուտների և ծախսերի էական ավելացումը կամ նվազեցումը

       Նախագծի ընդունման կապակցությամբ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմնի բյուջեում  ծախսերի և եկամուտների  էական ավելացում կամ նվազեցում  չի նախատեսվում:

7․

Կապը ռազմավարական փաստաթղթերի հետ. Հայաստանի վերափոխման ռազմավարություն 2050, Կառավարության 2021-2026 թթ. ծրագիր, ոլորտային և/կամ այլ ռազմավարություններ

Նախագիծը փոխկապակցված է Հայաստանի Հանրապետության Կառավարության 2021-2026 թվականների ծրագրի հետ և բխում է ծրագրի N 1 հավելվածի 10-րդ կետի դրույթներից՝ Հաշմանդամության հիմքով խտրականության դրսևորումների բացառում, հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար անկախ կյանքի ապահովում։