«Պրոբացիայի ծառայության մասին», «Պրոբացիայի մասին» օրենքում փոփոխություններ և լրացում կատարելու մասին», «Հանրային ծառայության մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին», «Պետական պաշտոններ և պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» և «Պետական կենսաթոշակների մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքների նախագծեր

ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄ

«ՊՐՈԲԱՑԻԱՅԻ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ», «ՊՐՈԲԱՑԻԱՅԻ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔՈՒՄ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԼՐԱՑՈՒՄ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ», «ՀԱՆՐԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ», «ՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՇՏՈՆՆԵՐ ԵՎ ՊԵՏԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՊԱՇՏՈՆՆԵՐ ԶԲԱՂԵՑՆՈՂ ԱՆՁԱՆՑ ՎԱՐՁԱՏՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ԵՎ «ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԵՆՍԱԹՈՇԱԿՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔՆԵՐԻ ՆԱԽԱԳԾԵՐԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ

1. Ընթացիկ իրավիճակը և իրավական ակտերի ընդունման անհրաժեշտությունը.

Օրենսդրական փոփոխությունների իրականացման անհրաժեշտությունը նախատեսված է Կառավարության 2021-2026 թվականների գործունեության միջոցառումների ծրագրով: Այսպես, Կառավարության 2021 թվականի նոյեմբերի 18-ի Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2021-2026 թվականների գործունեության միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» N 1902-Լ որոշման Հավելված 1-ում Արդարադատության նախարարության թիվ 15-րդ նպատակի («Քրեակատարողական և պրոբացիայի ոլորտի բարեփոխումների ռազմավարության իրականացում») միջոցառումների թվում է պրոբացիայի ծառայության՝ որպես պետական ծառայության առանձին տեսակի կարգավիճակի վերանայմանը և պրոբացիայի ծառայողների սոցիալական երաշխիքների ընդլայնմանը միտված օրենսդրական փոփոխությունների իրականացումը, որի արդյունքում Պրոբացիայի ծառայությունը պետք է գործի որպես պետական ծառայության առանձին տեսակ, բացառվի տարբերակված մոտեցումը միևնույն կարգավիճակն ունեցող ենթակա պետական մարմինների միջև, ստեղծվի անհրաժեշտ նախադրյալներ ծառայությունը մոտիվացված և ձեռնահաս կադրերի համար առավել գրավիչ դարձնելու համար, ընդլայնվեն պրոբացիայի ծառայողների սոցիալական երաշխիքները, որի շնորհիվ պրոբացիայի ծառայությունը կհամալրվի 100 հաստիքով:

«Պրոբացիայի ծառայության մասին» և հարակից օրենքների ընդունման անհրաժեշտության վերաբերյալ հիմնավորումներ նախատեսված են նաև Կառավարության 2019թ.-ի նոյեմբերի 28-ի N1717-Լ որոշմամբ հաստատված Հայաստանի Հանրապետության քրեակատարողական և պրոբացիայի ոլորտի 2019-2023 թվականների ռազմավարությամբ ու միջոցառումների ծրագրով: Նշված ռազմավարության 11-րդ կետով սահմանված ուղղություններից 11.6.2-րդ ենթակետում նախատեսվել է դիտարկել Պրոբացիայի ծառայության կարգավիճակի փոփոխման և պրոբացիայի ծառայողների սոցիալական երաշխիքների համակարգի վերանայման հնարավորությունը՝ հաշվի առնելով միջազգային փորձագետների կողմից ներկայացված առաջարկները: Հիմք է ընդունվել նաև այն հանգամանքը, որ կարգավիճակի փոփոխությունը և սոցիալական երաշխիքների նոր համակարգի ներդնումը կստեղծեն անհրաժեշտ նախադրյալներ նաև պրոբացիայի համակարգում կոռուպցիան հաղթահարելը երաշխավորելու համար:

Նշվածի համատեքստում հարկ է անդրադառնալ նաև Հանցավորության խնդիրների եվրոպական կոմիտեի (CDPC) կողմից 2019 թվականի հոկտեմբերի 9-ին ընդունված «Բանտերի և պրոբացիոն ծառայողների հավաքագրման, ընտրության, կրթության, վերապատրաստման և մասնագիտական զարգացման հետ կապված ուղեցույցին, որի 2-րդ կետը, ի թիվս այլնի, սահմանում է ուղեցույցի հիմնական սկզբունքները (key principles)՝ իրավական կարգավիճակի համատեքստում նախատեսելով, որ բանտային ծառայությունները և պրոբացիոն գործակալությունները գտնվում են պետական մարմինների պատասխանատվության ներքո, որոնք պետք է կարգավիճակի տեսանկյունից գործեն առանձին զինվորական, ոստիկանական և քննչական ծառայություններից[1]։

Կարևոր է նաև վկայակոչել Եվրոպայի խորհրդի նախարարների կոմիտեի «Եվրոպայի խորհրդի պրոբացիոն կանոնների վերաբերյալ» թիվ CM/Rec(2010)1 հանձնարարականի (այսուհետ նաև` Հանձնարարական) 18-րդ կետը, որի համաձայն՝ պրոբացիոն գործակալությունների կառուցվածքը, կարգավիճակը և միջոցները պետք է համապատասխանեն նրանց վերապահված խնդիրների և պարտականությունների ծավալին և պետք է արտացոլեն նրանց կատարած պետական ծառայության կարևորությանը: Նույն հանձնարարականի 21-րդ կետով սահմանվում է, որ պրոբացիոն գործակալությունները պետք է իրենց գործունեությունը ծավալեն այնպես, որ վաստակեն արդարադատության այլ գերատեսչությունների և քաղաքացիական հասարակության հարգանքը պրոբացիոն անձնակազմի կարգավիճակի և կատարած աշխատանքի նկատմամբ: Իրավասու մարմինները պետք է ձգտեն նպաստել այդ նպատակի իրագործմանը՝ տրամադրելով պատշաճ միջոցներ, իրականացնելով նպատակաուղղված ընտրություն և հավաքագրում, ապահովելով անձնակազմի պատշաճ վարձատրություն և իրականացնելով լավ կառավարում:

Հանձնարարականի 33-րդ կետի համաձայն՝ անձնակազմի վարձատրությունը, արտոնությունները և աշխատանքային պայմանները պետք է արտացոլեն նրանց մասնագիտական հեղինակությունը և պետք է համապատասխանեն նրանց աշխատանքի պահանջկոտ բնույթին՝ պատշաճ անձնակազմ ներգրավելու և պահելու նպատակով^[2]։

Հաշվի առնելով վերոգրյալը՝ նախատեսվող օրենսդրական փոփոխությունների նպատակն է սահմանել Պրոբացիայի ծառայությունը որպես առանձին պետական ծառայության տեսակ` միաժամանակ նախատեսելով ծառայության բնականոն զարգացումն ու գործունեության արդյունավետությունը, ծառայության գրավչությունն ապահովելուն միտված սոցիալական երաշխիքներ։

Պրոբացիայի ծառայության՝ որպես պետական ծառայության առանձին տեսակի, նախատեսման անհրաժեշտության համատեքստում անհրաժեշտ է անդրադառնալ նաև միջազգային փորձի վերլուծությանը:

Այսպես, Լատվիայի պրոբացիայի ծառայության մասին օրենքը ընդունվել է 2003 թվականին։ Թեև օրենքի 22-րդ հոդված սահմանում է պաշտոնի նշանակման պայմանները և հղում է կատարում «Քաղաքացիական ծառայության մասին» օրենքին, սակայն օրենքի իրավահամեմատական վերլուծությունը վկայում է այն մասին, որ պրոբացիայի ծառայությունը համարվում է պետական ծառայության ինքնուրույն տեսակ^[3]։

Մոլդովայի «Պրոբացիայի մասին» օրենքի 21-րդ հոդվածը սահմանում է, որ պրոբացիայի ծառայությունը պետական ծառայության ինքնուրույն տեսակ է^[4]։

Ուկրաինայի «Պրոբացիայի մասին» օրենքի 19-րդ հոդվածը պրոբացիայի ծառայողներին հավասարեցնում է քրեակատարողական ծառայողներին^[5]։

Էստոնիայում և Չեխիայում պրոբացիայի ծառայությունը գործում է դատական իշխանության ներսում և պրոբացիայի ծառայողները համարվում են դատական ծառայողներ^[6]։

Հավելենք, որ միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ դատապարտյալի վարքագծի նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնող մարմինները պետք է գործեն այնպես, որպեսզի դատապարտյալի վարքագծի նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնող անձնակազմի կարգավիճակն ու աշխատանքն արժանանան արդարադատության համակարգի այլ մարմինների և քաղաքացիական հասարակության հարգանքին։ Իրավասու մարմինները պետք է փորձեն դյուրացնել այդ նպատակի իրագործումը՝ ապահովելով համապատասխան ռեսուրսների նպատակաուղղված ընտրությունը և ներգրավումը, անձնակազմի բավարար վարձատրությունը և արդյունավետ կառավարումը։ Պրոբացիայի ծառայողների վարձատրությունը, վերջիններիս վճարվող նպաստները և աշխատանքի պայմանները պետք է արտացոլեն նրանց մասնագիտության հեղինակությունը և համապատասխանեն նրանց աշխատանքի բարդ բնույթին։

Այսպիսով, ամփոփելով վերոգրյալը՝ հարկ է նշել, որ օրենսդրական ակտերի նախագծերի փաթեթի ընդունումը պայմանավորված է Կառավարության 2021-2026 թվականների գործունեության միջոցառումների ծրագրի դրույթների, Հայաստանի Հանրապետության քրեակատարողական և պրոբացիայի ոլորտի 2019-2023 թվականների ռազմավարության, միջազգային կառույցների առաջարկությունների իրագործման, ինչպես նաև ոլորտում վերհանված խնդիրների լուծման անհրաժեշտությամբ:

Անդրադառնալով ոլորտում վերհանված խնդիրների վերլուծությանը` նշենք, որ ներկայումս Արդարադատության նախարարության ենթակա մարմիններ Հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայությունը և Քրեակատարողական ծառայությունը ունեն հատուկ կարգավիճակ։ Երկու ծառայություններն էլ հանրային ծառայության առանձին տեսակներ են։ Թեև քրեակատարողական և պրոբացիայի ծառայությունների միջև առկա են մի շարք նմանություններ, այնուամենայնիվ, պրոբացիայի ծառայությունը, հանդիսանալով քաղաքացիական ծառայություն, չի օգտվում այն սոցիալական երաշխիքներից, որոնք սահմանվել են ոչ միայն քրեակատարողական, այլև հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայությունների համար։

Համաձայն գործող օրենսդրական կարգավորումների՝ պրոբացիայի ծառայողը քաղաքացիական ծառայող է: Նշվածի համատեքստում հարկ է նկատի ունենալ Պրոբացիայի ծառայությանը օրենքով վերապահված լիազորությունների շրջանակը։

Մասնավորապես, ըստ Օրենքի 53-րդ հոդվածի 1-ին մասի՝ Պրոբացիայի ծառայությունը, ի թիվս այլ գործառույթների, ապահովում է Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված այլընտրանքային խափանման միջոցների կատարումը, Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքով նախատեսված ազատությունից զրկելու հետ չկապված պատիժների կատարումը, վերահսկողություն է իրականացնում պատիժը պայմանականորեն չկիրառելու, պատժի կրումից ազատելու, պատժից պայմանական վաղաժամկետ ազատման դեպքում փորձաշրջանի մեջ գտնվող կամ պատժի կրումը հետաձգված անձանց նկատմամբ։ Իսկ Հայաստանի Հանրապետության քրեակատարողական օրենսգրքի 13-րդ հոդվածում պատիժը կատարող մարմինների շարքում նշվում է նաև Պրոբացիայի ծառայությունը, և սահմանվում է, որ տուգանքի, հանրային աշխատանքների, որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկելու, ազատության սահմանափակման կատարումը, ինչպես նաև օտարերկրյա քաղաքացուն Հայաստանի Հանրապետության տարածքից վտարելու կատարումն ապահովում է Պրոբացիայի ծառայությունը։ Հարկ է նշել, որ Պրոբացիայի ծառայությունը, հանդիսանալով պատիժ կատարող մարմին, կատարում է  դատապարտյալի հետ բազմաթիվ աշխատանքներ, այդ թվում՝ պատժի կատարում, վերահսկողություն, վերասոցիալականացման, վերականգնողական և վերաինտեգրման աշխատանքներ: Այս առումով հատկանշական է, որ նախկին օրենսդրական կարգավորումների համաձայն՝ Պրոբացիայի ծառայությունը ապահովում էր թվով 3 պատժի կատարում՝ տուգանք, հանրային աշխատանք, որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկում և իրականացնում էր  վերահսկողություն պատիժը պայմանականորեն չկիրառելու հետևանքով փորձաշրջանի մեջ գտնվող անձանց, պատիժը կրելուց պայմանական վաղաժամկետ ազատված անձանց, հղի կանանց, մինչև երեք տարեկան երեխա ունեցող, հիվանդության կամ արտակարգ հանգամանքների հետևանքով պատժի կրումից ազատված կամ պատժի կրումը հետաձգված անձանց նկատմամբ: Ներկայումս քրեական ոլորտը կարգավորող նոր օրենսդրությամբ Պրոբացիայի ծառայության գործառույթները գրեթե կրկնապատկվել են: Մասնավորապես, ավելացել են Պրոբացիայի ծառայության կողմից կատարման ենթակա նոր պատիժներ՝ օտարերկրյա քաղաքացուն Հայաստանի Հանրապետության տարածքից վտարելը, ազատության սահմանափակումը, իրավաբանական անձի նկատմամբ քրեաիրավական ներգործության միջոցների կիրառման ապահովումը, այլընտրանքային խափանման միջոցներ՝ տնային կալանք և վարչական հսկողություն, անվտանգության միջոցներ՝ որոշակի վայրեր այցելելու արգելքը կիրառելու և հոգեբանական օգնություն ստանալու պարտականությունը կատարելու ապահովումը:

Ամփոփելով վերոգրյալը՝ կարող ենք եզրակացնել, որ Պրոբացիայի ծառայության կողմից իրականացվում են ստորև նշված հիմնական գործառույթները.

1. Պատիժների կատարում՝

1.1. տուգանք,

1.2. հանրային աշխատանք,

1.3. որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկում,

1. 4. օտարերկրյա քաղաքացուն Հայաստանի Հանրապետության տարածքից վտարում,

1.5. ազատության սահմանափակում,

1.6. իրավաբանական անձի նկատմամբ քրեաիրավական ներգործության միջոցների կիրառման ապահովում:

2. Վերահսկողություն՝
3. 1. պատիժը պայմանականորեն չկիրառելու հետևանքով անձանց նկատմամբ,

2.2. պատիժը կրելուց պայմանական վաղաժամկետ ազատված անձանց նկատմամբ,

2.3. հղի կանանց և մինչև երեք տարեկան երեխա ունեցող անձի պատժի կատարումը հետաձգված անձանց նկատմամբ,

2.4. հիվանդության հետևանքով պատժից ազատված կամ պատժից հետաձգված

անձանց նկատմամբ,

2.5. արտակարգ հանգամանքների հետևանքով պատժից ազատված անձանց նկատմամբ:

3.Պրոբացիայի շահառուների վերասոցիալականացում ստորև նշված ոլորտներում՝

3.1. Կրթական,

3.2. մասնագիտական որակավորման,

3.3. իրավական,

3.4. հոգեբանական,

3.5. սոցիալական,

3.6. մշակութային,

3.7. կրոնական,

3.8. մարզական:

4. Խափանման միջոցների կատարման ապահովում՝

4.1. տնային կալանք,

4.2. վարչական հսկողություն:

5. Անվտանգության միջոցների կատարման ապահովում՝

5.1.   որոշակի վայրեր այցելելու արգելքի կիրառման ապահովում,

5.2. հոգեբանական օգնություն ստանալու պարտականությունը կատարելու ապահովում:

Վերոգրյալից կարող ենք եզրակացնել Պրոբացիայի ծառայության կողմից իրականացվող գործառույթների բազմազանությունն ու կարևորությունը՝ հատկապես նոր քրեաիրավական կարգավորումների սահմանման պայմաններում: Այսպիսով, Պրոբացիայի ծառայությունը, հանդիսանալով պատիժ կատարող մարմին, իրականացնում է դատապարտյալի հետ բազմաթիվ աշխատանքներ, այդ թվում՝ պատժի կատարում, վերահսկողություն, վերասոցիալականացման, վերականգնողական և վերաինտեգրման աշխատանքներ: Ընդ որում, թեև քրեակատարողական և պրոբացիայի ծառայությունների միջև առկա են մի շարք նմանություններ, այնուամենայնիվ, պրոբացիայի ծառայության աշխատակիցները հանդիսանալով քաղաքացիական ծառայողներ, չեն օգտվում այն սոցիալական երաշխիքներից, որոնք սահմանվել են ոչ միայն քրեակատարողական, այլ նաև հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայությունների համար։ Այս առումով նշենք նաև, որ Պրոբացիայի մասին օրենքի (այսուհետ՝ Օրենք) 67-րդ հոդվածի 1-ին մասով տարբերակված մոտեցում է դրսևորվել մինչև Օրենքի ուժի մեջ մտնելը այլընտրանքային պատիժների կատարման ստորաբաժանումում աշխատած և Օրենքի ուժի մեջ մտնելուց հետո Պրոբացիայի ծառայություն ընդունված քաղաքացիական ծառայողների միջև։ Մասնավորապես, Օրենքով սահմանվել է, որ քրեակատարողական վարչության այլընտրանքային պատիժների կատարման բաժնում աշխատող պետական ծառայողին պրոբացիայի ծառայող համարելիս պահպանվում է մինչև օրենքն ուժի մեջ մտնելը նրա հիմնական աշխատավարձի գործող չափը, եթե այն ավելի բարձր է «Պետական պաշտոններ և պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված կարգով որպես քաղաքացիական ծառայող նրա համար որոշվող հիմնական աշխատավարձի չափից: Նման իրավակարգավորման գործողության դեպքում  խնդրահարույց է միևնույն աշխատաքային պարտականությունները կատարող ծառայողների կողմից տարբեր չափով վարձատրվելու հանգամանքը: Միաժամանակ, նկատի ունենալով նաև մինչև Օրենքի ընդունումը այլընտրանքային պատիժների կատարման բաժնում աշխատող պետական ծառայողների ունեցած վարձատրության չափի ողջամիտ ակնկալիքը (legitimate expectation), հարցի լուծումը պետք է դիտարկել հենց սոցիալական երաշխիքների բարձրացման տեսանյունից՝ հիմք ընդունելով ներկայումս պրոբացիայի ծառայության առջև դրված խնդիրները։

Անդրադառնալով Պրոբացիայի ծառայողների սոցիալական երաշխիքների ապահովման խնդրին՝ կարևոր է նաև ներկայացնել գործնականում ծագած մի շարք խնդիրներ:

Այսպես, ներկայումս յուրաքանչյուր պրոբացիայի ծառայողի վարույթում առկա է 50-100 անձնական գործ:  Պրոբացիայի ծառայողին վճարվող աշխատավարձի չափը կազմում է 80.000 – 120.000 ՀՀ դրամ: Մինչդեռ, ծառայության ընթացքում յուրաքանչյուր ծառայող ամեն ամիս մասնակցում է առնվազն 10-20 դատական նիստերի, յուրաքանչյուր գործով այցելում է տարբեր քրեակատարողական հիմնարկներ, շահառուի բնակության հասցե, տուժողների կամ նրանց իրավահաջորդների բնակության հասցե: Հանրային աշխատանքների կատարման վերահսկողություն իրականացնելու նպատակով Պրոբացիայի ծառայողը առնվազն ամիսը մեկ անգամ այցելում է պրոբացիայի շահառուի աշխատավայր` պրոբացիայի շահառուի կողմից պատիժը կրելու մասին տեղեկատվություն կամ պարզաբանումներ ստանալու համար: Ընդ որում, համաձայն գործող օրենսդրական կարգավորումների և ՀՀ արդարադատության նախարարի 2018 թվականի հուլիսի 12-ի N 336-Լ հրամանով սահմանված կարգի, պրոբացիայի ծառայողները մասնակցում են մի շարք հանդիպումների դատապարտյալի ուսման կամ աշխատանքի վայրի վարչակազմի հետ, ընտանիքի անդամների, ազգակաների, ընկերների, հարևանների, ինչպես նաև տուժող կողմի (կողմերի) հետ, այցեր կատարում համապատասխան քրեակատարողական հիմնարկ դատապարտյալի անձնական գործի ուսումնասիրման և դատապարտյալի հետ զրույց ունենալու համար, ինչպես նաև մասնակցում զեկույցի հետ կապված դատական նիստերին:

Վերոնշյալ գործառույթները իրականացնելու ընթացքում տարածքային մարմնից համապատասխան քրեակատարողական հիմնարկ այցելություններ կատարելու համար պրոբացիայի ծառայողը իր միջոցների հաշվին կատարում է տրանսպորտային ծախսեր: Այս համատեքստում կարևոր է անդրադառնալ   Պրոբացիայի ծառայության տարածքային մարմինների հեռավորությունը համապատասխան քրեակատարողական հիմնարկներից։ Այսպես, Երևան քաղաքային մարմնի (նստավայրը՝ ք. Երևան) ծառայողները զեկույցներ կազմելու նպատակով այցելում են ՔԿՀ և վերադառնում են աշխատանքի վայր՝ «Նուբարաշեն» ՔԿՀ՝ 20 կմ, «Վարդաշեն» ՔԿՀ՝ 24 կմ և «Երևան-Կենտրոն» ՔԿՀ՝ 10 կմ: Յուրաքանչյուր զեկույցի կազմման համար Երևան քաղաքային մարմնի պրոբացիայի ծառայողը համապատասխան քրեակատարողական հիմնարկ հասնելու և վերադառնալու համար ծախսում է մոտ 2.000-3.000 ՀՀ դրամ: Արմավիրի մարզային մարմնի (նստավայրը՝ ք. Էջմիածին, ք. Արմավիր) ծառայողները զեկույցներ կազմելու նպատակով այցելում են և վերադառնում «Արմավիր» ՔԿՀ՝ 36-40 կմ: Յուրաքանչյուր զեկույցի կազմման համար Արմավիրի մարզային մարմնի պրոբացիայի ծառայողը համապատասխան քրեակատարողական հիմնարկ հասնելու և վերադառնալու համար ծախսում է մոտ 3.000 - 4.000 ՀՀ դրամ: Լոռու մարզային մարմնի (նստավայրեր՝ ք. Վանաձոր, ք. Ստեփանավան, ք. Սպիտակ, ք. Տաշիր, ք. Ալավերդի) ծառայողները զեկույցներ կազմելու նպատակով այցելում են և վերադառնում «Վանաձոր» ՔԿՀ՝ Վանաձորից՝ 14 կմ, Սպիտակից՝ 30 կմ, Ալավերդիից՝ 94 կմ, Ստեփանավանից՝ 70 կմ, Տաշիրից՝ 100 կմ: Յուրաքանչյուր զեկույցի կազմման համար Լոռու մարզային մարմնի պրոբացիայի ծառայողը համապատասխան քրեակատարողական հիմնարկ հասնելու համար ծախսում է մոտ 4.000-8.000 ՀՀ դրամ: Սյունիքի մարզային մարմնի (նստավայրեր՝ ք. Գորիս, ք. Սիսիան, ք. Կապան,) ծառայողները զեկույցներ կազմելու նպատակով այցելում են և վերադառնում Գորիս քաղաքից «Գորիս» ՔԿՀ 10 կմ, Կապան քաղաքից «Գորիս» ՔԿՀ՝ 140կմ, Սիսիան քաղաքից՝ 60 կմ։ Յուրաքանչյուր զեկույցի կազմման համար Սյունիքի մարզային մարմնի պրոբացիայի ծառայողը համապատասխան քրեակատարողական հիմնարկ հասնելու համար ծախսում է մոտ 2.000-10.000 ՀՀ դրամ: Նշենք, որ մյուս մարզային մարմիններում ևս առկա է նույն խնդիրը։

Միաժամանակ, հայտնում ենք, որ Պրոբացիայի ծառայությունը ոչ բոլոր քաղաքներում ունի նստավայրեր: Արդյունքում, դատապարտյալի ուսման կամ աշխատանքի վայրի վարչակազմի, ընտանիքի անդամների, ազգականների, ընկերների, հարևանների, ինչպես նաև տուժող կողմի (կողմերի) հետ հանդիպումներ իրականացնելու, զեկույցի հետ կապված դատական նիստերին մասնակցելու նպատակով երբեմն համապատասխան վայր հասնելու և վերադառնալու համար պրոբացիայի ծառայողը անցնում է 40-130կմ հեռավորություն:

Բացի այդ, պրոբացիայի շահառուների կողմից հանրային աշխատանքների կատարումը ստուգելու նպատակով ծառայողները այցելում են հանրային աշխատանքների կատարման վայր, շահառուներին հաշվառման վերցնելու նպատակով այցելում են քրեակատարողական հիմնարկներ, պրոբացիայի ծառայության մարզային մարմիններում շահառուների անձնական գործերի վարման օրինականության ստուգման նպատակով մեկնում են մարզեր։

Միաժամանակ, պրոբացիայի շահառուի կողմից ծանուցման նշված օրը Պրոբացիայի ծառայողը պարտավոր է այցելել շահառուի բնակության կամ աշխատանքի վայր, որը հաճախ գտնվում է գյուղական բնակավայրերում և կարող է գտնվել մինչև 100 կմ հեռավորության վրա։ Բացի այդ, վերահսկողության պլանի համաձայն՝ Պրոբացիայի ծառայողը պարտավոր է այցելել շահառուի բնակության վայր, շփվել ընտանիքի անդամների հետ։ Նույն գործառույթները առկա են նաև անչափահաս շահառուների դեպքում։

Պրոբացիայի ծառայողները նաև բազմաթիվ այցեր են կատարում դատարաններ՝ ներկայացված միջնորդությունների քննարկման նպատակով (շուրջ 900)։

Արդյունքում, պրոբացիայի ծառայողները նշված գործառույթները իրականացնում են սեփական միջոցների հաշվին։

Վերոնշյալ խնդիրների վերլուծության արդյունքում՝ կարող ենք փաստել Պրոբացիայի ծառայողների նկատմամբ սոցիալական երաշխիքների սահմանման անհրաժեշտությունն ու կարևորությունը: Նշված խնդրի լուծման նպատակով «Պետական պաշտոններ և պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին օրենքի նախագծով առաջարկվել են նոր իրավակարգավորումներ, որոնց բովանդակությանն առավել մանրամասն կանդրադառնանք ստորև։

Անդրադառնալով Պրոբացիայի ծառայության ֆինանսավորմանը` ակնկալվում է 2023 թվականի բյուջետային ծախսերն իրականացնել դրամաշնորհային ծրագրի շրջանակներում, իսկ հետագա տարիներին` պետական բյուջեի միջոցների հաշվին: Ընդ որում, Պրոբացիայի ծառայողներին հավելումների վճարման վերաբերյալ դրույթները՝ նախատեսված արդեն իսկ սույն թվականի պետական բյուջեով, ըստ նախագծի, ուժի մեջ են մտնելու 2022 թվականի հոկտեմբերի 1-ից։ Այսինքն՝ վերջինիս մասով բյուջետային լրացուցիչ հատկացման անհրաժեշտությունը բացակայում է:

Ամփոփելով վերոգրյալը` նշենք, որ օրենսդրական ակտերի նախագծերի ընդունումը պայմանավորված է Պրոբացիայի ծառայությունը որպես պետական ծառայության առանձին տեսակ սահմանելու և որպես հետևանք՝ Պրոբացիայի ծառայողների կարգավիճակի վերանայման ու վերջիններիս նկատմամբ սոցիալական երաշխիքների ընդլայնման անհրաժեշտությամբ։

Որպես իրականացվող բարեփոխումների վերջնարդյունք` ակնկալվում է, որ Պրոբացիայի ծառայությունը պետք է ունենա ստորև նշված կառուցվածքը.

2. Առաջարկվող կարգավորման բնույթը

«Պրոբացիայի ծառայության մասին», «Պրոբացիայի մասին» օրենքում փոփոխություններ և լրացում կատարելու մասին», «Հանրային ծառայության մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին», «Պետական պաշտոններ և պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» և «Պետական կենսաթոշակների մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքների նախագծերի (այսուհետ՝ Նախագծեր) փաթեթով առաջարկվում է վերանայել Պրոբացիայի ծառայության կարգավիճակը` ներառելով այն պետական առանձին ծառայությունների ցանկում, միաժամանակ սահմանելով ծառայության արդյունավետ գործունեության համար անհրաժեշտ սոցիալ-իրավական երաշխիքներ։

2.1. «Պրոբացիայի ծառայության մասին» օրենքի նախագիծ (այսուհետ սույն ենթավերնագրում նաև` Օրենքի նախագիծ)

2.1.1. Պրոբացիայի ծառայության կարգավիճակը և կառուցվածքը: Օրենքի նախագծով առաջարկվել է Պրոբացիայի ծառայությունը սահմանել որպես պետական ծառայության առանձին տեսակ, իսկ պրոբացիայի ծառայությունում ծառայողները կհամարվեն պրոբացիայի ծառայողներ։ Հարկ է նաև նկատել, որ, այնումաենայնիվ, Պրոբացիայի ծառայությունում նախատեսվում է պահպանել նաև քաղաքացիական ծառայության ինստիտուտը և որոշ քաղաքացիական ծառայողների հաստիքներ, որոնց նկատմամբ կիրառելի կլինեն «Քաղաքացիական ծառայության մասին» օրենքի դրույթները: Բացի այդ, Օրենքի նախագծով նախատեսված են նաև տեխնիկական սպասարկում իրականացնող աշխատակիցների վերաբերյալ իրավակարգավորումներ, որոնց աշխատանքային հարաբերությունների նկատմամբ, ըստ Օրենքի նախագծի, կիրառելի է Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքային օրենսդրությունը: Տեխնիկական սպասարկում իրականացնող աշխատակիցներին, ըստ Օրենքի նախագծի, աշխատանքի է ընդունում և աշխատանքից ազատում է Պրոբացիայի ծառայության գլխավոր քարտուղարը:

Օրենքի նախագծով սահմանվում է Պրոբացիայի ծառայության կառուցվածքը: Մասնավորապես, Պրոբացիայի ծառայությունը կազմված է լինելու կենտրոնական մարմնից և տարածքային մարմիններից:

Պրոբացիայի ծառայությունը ունենալու է նաև գլխավոր քարտուղար, որի ենթակայությամբ էլ աշխատելու են քաղաքացիական ծառայողները և տեխնիկական սպասարկում իրականացնող աշխատակիցները:

Պրոբացիայի ծառայության կառավարումն իրականացնելու է արդարադատության նախարարը, իսկ անմիջական ղեկավարումը՝ պրոբացիայի ծառայության պետը:

2.1.2. Նշանակումներ: Օրենքի նախագծի համաձայն՝ Պրոբացիայի ծառայության պետի և տեղակալների պաշտոնները լինելու  են պետական վարչական պաշտոններ: Օրենքի նախագծով սահմանվում է, որ Պրոբացիայի ծառայության պետին նշանակում է վարչապետը՝ արդարադատության նախարարի առաջարկությամբ, իսկ տեղակալներին՝ արդարադատության նախարարը՝ պրոբացիայի ծառայության պետի առաջարկությամբ։ Ըստ Օրենքի նախագծի՝ պրոբացիայի ծառայողների պաշտոններում նշանակումները կատարում է պրոբացիայի ծառայության պետը։ Պրոբացիայի ծառայության գլխավոր քարտուղարին օրենքով սահմանված կարգով պաշտոնկի նշանակում և պաշտոնից ազատում է վարչապետը:

Օրենքի նախագծով նախատեսվում են նաև Պրոբացիայի ծառայությունում պաշտոնի նշանակելու պայմանները, մասնավորապես՝ Պրոբացիայի ծառայության պետի, տեղակալների, ծառայության գլխավոր, առաջատար և կրտսեր խմբերում նշանակվելու համար մասնագիտական աշխատանքային ստաժի և օրենքով նախատեսված այլ պահանջների վերաբերյալ:

Օրենքի նախագծով կարգավորվում է Պրոբացիայի ծառայության պաշտոնն առաջին անգամ զբաղեցնող անձի նշանակման համար իրականացվող փորձաշրջանի և պաշտոն զբաղեցնելու համար անցկացվող մրցույթի վերաբերյալ դրույթները: Սահմանվում է, որ Պրոբացիայի ծառայության պաշտոնները զբաղեցվում են մրցույթի արդյունքներով՝ բացառությամբ Պրոբացիայի ծառայության պետի և նրա տեղակալների պաշտոնների: Մրցույթի անցկացման կարգը սահմանում է Կառավարությունը: Մրցույթին կարող են մասնակցել օրենքով սահմանված պահանջներին (հայերենի իմացություն, բարձրագույն կրթություն, Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն, տարիքային շեմ, մասնագիտական պահանջներ և այլն) բավարարող քաղաքացիները:

2.1.3. Պրոբացիայի ծառայողների դասային աստիճանները:

Ըստ Օրենքի նախագծի՝ Պրոբացիայի ծառայողներին շնորհվում են հետևյալ դասային աստիճանները՝

1) արդարադատության երկրորդ դասի պետական խորհրդական.

2) արդարադատության երրորդ դասի պետական խորհրդական.

3) արդարադատության առաջին դասի խորհրդական.

4) արդարադատության երկրորդ դասի խորհրդական.

5) արդարադատության երրորդ դասի խորհրդական.

6) առաջին դասի խորհրդական.

7) երկրորդ դասի խորհրդական.

8) երրորդ դասի խորհրդական:

Ըստ Օրենքի նախագծի՝ բարձրագույն դասային աստիճանները շնորհում է Հանրապետության նախագահը՝ վարչապետի միջնորդությամբ: Բարձրագույն դասային աստիճանները շնորհվում են պրոբացիայի ծառայության պետին և նրա տեղակալներին:

2.2. «Պրոբացիայի մասին» օրենքում փոփոխություններ և լրացում կատարելու մասին» օրենքի նախագիծ

Նախագծով սահմանված իրավակարգավորումները մեծապես պայմանավորված են Պրոբացիայի ծառայության մասին օրենքի ընդունման արդյունքում Պրոբացիայի ծառայությունը որպես պետական ծառայության առանձին տեսակ նախատեսելու հանգամանքով։ Արդյունքում անհրաժեշտություն է առաջացել փոփոխություններ և լրացումներ նախատեսել ծառայության կարգավիճակի վերաբերյալ դրույթներ սահմանող իրավական նորմերում։

2.3. «Հանրային ծառայության մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծ

Նախագծով Պրոբացիայի ծառայությունը սահմանվել է որպես պետական ծառայության առանձին տեսակ։

2.4. «Պետական պաշտոններ և պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին օրենքի նախագիծ

Նախագծով առաջարկվում է մի շարք լրացումներ կատարել օրենքում՝ պրոբացիայի ծառայողներին և քրեակատարողական ծառայողներին տրամադրվող սոցիալական երաշխիքների միասնականացման նպատակով: Մասնավորապես, նախագծով առաջարկվում է սահմանել Պրոբացիայի ծառայողներին հավելում վճարելու հնարավորություն (ինչպես այժմ սահմանված է քրեակատարողական, փրկարար, զինվորական ծառայության համար), նախատեսել Պրոբացիայի ծառայության ծառայողների վարձատրության, դրամական օգնության և այլ սոցիալական երաշխիքների վերաբերյալ իրավակարգավորումներ։ Նշենք, որ, ըստ «Պրոբացիայի ծառայության» մասին օրենքի նախագծի, հավելումների վճարման կարգը սահմանում է Կառավարությունը:

Հարկ է նկատել, որ հավելումների ինստիտուտը գործելու է Պրոբացիայի այն ծառայողների նկատմամբ, որոնք ստուգում են հանրային աշխատանքների կատարումը, կազմում են պատժից պայմանական վաղաժամկետ ազատման կամ պատիժն ավելի մեղմ պատժատեսակով փոխարինելու վերաբերյալ զեկույց, այցելում են քրեակատարողական հիմնարկներ, հանդիպում են դատապարտյալի ուսման կամ աշխատանքի վայրի վարչակազմի, ընտանիքի անդամների, ազգականների, ընկերների, հարևանների, ինչպես նաև տուժող կողմի հետ, մասնակցում են դատական նիստերին, մարզային մարմիններում իրականացնում են ստուգումներ:

2.5. «Պետական կենսաթոշակների մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծ

Պրոբացիայի ծառայողներին և քրեակատարողական ծառայողներին տրամադրվող սոցիալական երաշխիքների միասնականացման նպատակով Նախագծով առաջարկվել է պրոբացիայի ծառայողների համար սահմանել զինվորական կենսաթոշակի իրավունք:

3. Ակնկալվող արդյունքը

Նախագծերի փաթեթի ընդունման արդյունքում, Կառավարության ծրագրին համահունչ, ակնկալվում է բարեփոխել Պրոբացիայի ծառայության կարգավիճակը՝ պրոբացիայի ծառայությունը դարձնելով պետական ծառայության առանձին տեսակ, բացառել տարբերակված մոտեցումը միևնույն կարգավիճակն ունեցող ենթակա պետական մարմինների միջև, ընդլայնել պրոբացիայի ծառայողների սոցիալական երաշխիքները և ստեղծել անհրաժեշտ նախադրյալներ ծառայությունը մոտիվացված և պրոֆեսիոնալ կադրերի համար առավել գրավիչ դարձնելու համար:

4.Նախագծերի փաթեթի մշակման գործընթացում ներգրավված ինստիտուտները

Նախագծերի փաթեթը մշակվել է  Արդարադատության նախարարության կողմից:

5. «Պրոբացիայի ծառայության մասին», «Պրոբացիայի մասին» օրենքում փոփոխություններ և լրացում կատարելու մասին», «Հանրային ծառայության մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին», «Պետական պաշտոններ և պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» և «Պետական կենսաթոշակների մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքների ընդունման կապակցությամբ պետական բյուջեում եկամուտների և ծախսերի էական ավելացման կամ նվազեցման մասին

«Պրոբացիայի ծառայության մասին», «Պրոբացիայի մասին» օրենքում փոփոխություններ և լրացում կատարելու մասին», «Հանրային ծառայության մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին», «Պետական պաշտոններ և պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» և «Պետական կենսաթոշակների մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքների նախագծերի ընդունման դեպքում պետական բյուջեի եկամուտների էական նվազեցում կամ ծախսերի ավելացում չի նախատեսվում: Հատկանշական է, որ 2023 թվականի համար անհրաժեշտ ֆինանսական հատկացումը նախատեսվում է իրականացնել դրամաշնորհային ծրագրի շրջանակներում, իսկ հետագա տարիներին` պետական բյուջեի միջոցների հաշվին: Ընդ որում՝ Պրոբացիայի ծառայության վերակազմակերպման արդյունքում տարեկան կտրվածքով ընդհանրացված և միջինացված հաշվարկներով անհրաժեշտ կլինի 870.600.413.3 ՀՀ դրամ գումար, որից 694.881.600 ՀՀ դրամ գումարն արդեն իսկ 2022 թվականի պետական բյուջեով, Պրոբացիայի ծառայության ներկայում գործող կարգավիճակով հատկացված է:   

Պրոբացիայի ծառայողներին հավելումների վճարման վերաբերյալ դրույթները՝ նախատեսված արդեն իսկ սույն թվականի պետական բյուջեով, ըստ Նախագծի, ուժի մեջ են մտնելու 2022 թվականի հոկտեմբերի 1-ից։ Այսինքն՝ վերջինիս մասով բյուջետային լրացուցիչ հատկացման անհրաժեշտությունը բացակայում է:

6. Կապը ռազմավարական փաստաթղթերի հետ.

Նախագծերի փաթեթի ընդունումը բխում է ՀՀ կառավարության 2021 թվականի նոյեմբերի 18-ի Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2021-2026 թվականների գործունեության միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» N 1902-Լ որոշման պահանջներից։ Մասնավորապես, նշված որոշման Հավելված 1-ում «Արդարադատության նախարարություն» վերտառությունը կրող ցանկի թիվ 15-րդ նպատակի («Քրեակատարողական և պրոբացիայի ոլորտի բարեփոխումների ռազմավարության իրականացում») միջոցառումների թվում է պրոբացիայի ծառայության՝ որպես պետական ծառայության առանձին տեսակի կարգավիճակի վերանայմանը և պրոբացիայի ծառայողների սոցիալական երաշխիքների ընդլայնմանը միտված օրենսդրական փոփոխությունների իրականացումը (15.1 ենթակետ)։

[1] Տե՛ս Guidelines regarding recruitment, selection, education, training and professional development of prison and probation staff, point 2 (key principles),

https://www.cep-probation.org/wp-content/uploads/2018/10/Guidelines-regarding-recruitment-selection-education-training-and-professional-development-of-prison-and-probation-staff.pdf

[2] Տե՛ս, Recommendation CM/Rec(2010)1 of the Committee of Ministers to member states “on the Council of Europe Probation Rules” https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=09000016805cfbc7 (12.08.2022թ.-ի դրությամբ):

           [3] Տե՛ս https://likumi.lv/ta/id/82551-valsts-probacijas-dienesta-likums (12.08.2022թ.-ի դրությամբ)

[4] https://www.legis.md/cautare/getResults?doc_id=110176&lang=ro (12.08.2022թ.-ի դրությամբ)

[5] Տե՛ս https://kodeksy.com.ua/ka/o_probatsii/19.htm (12.08.2022թ.-ի դրությամբ):

[6] European Probation Service Systems: A Comparative Overview. Anton M. van Kalmthout and Ioan Durnescu. https://www.cep-probation.org/wp-content/uploads/2018/10/20081_Chapter_1_Comparative_overview.pdf (12.08.2022թ.-ի դրությամբ)