Լիլիթ Մուրադյան
01.03.2020
Նախագծի առաջարկի կապակցությամբ գտնում եմ, որ այն ամբողջությամբ իրավազուրկ է, խնդրահարույց և չի կարող կյանքի կոչվել հետևյալ պատճառաբանությամբ. 1. կադաստրի աշխատակցի կողմից պայմանագրի կնքման դեպքում բացարձակ չի պարզաբանվում գործարքի իմաստն ու նշանակությունը և չի ստուգվում քաղաքացու իրական կամքը, մինչդեռ նոտարական գործարքների վավերացման դեպքում նոտարը պարտավոր է կողմերին պարզաբանել նրանց ներկայացրած գործարքների նախագծերի իմաստն ու նշանակությունը և ստուգել դրանց բովանդակության համապատասխանությունը կողմերի իրական մտադրությանը. Հիմք՝ Նոտարիատի մասին ՀՀ օրենքի 23-րդ հոդված: Նոտարը տարբեր հարցադրումների միջոցով պարզում է, թե արդյո՞ք քաղաքացիների միջև իրական առուվաճառքի իրավահարաբերություններ են ծագել, թե պարզապես պարտքի դիմաց գույքը գրավ դնելու փոխարեն պարտատերն օգտվում է պարտապանի անտեղյակ լինելու հանգամանքից և վստահությունը չարաշահելով համոզում է, որ որոշ ժամանակով ձևակերպի գույքն իր անվամբ մինչև պարտավորության կատարումը: Արդյունքում պարտքի դիմաց գույքը գրավ դնելու փոխարեն կնքում են առուվաճառքի պայմանագիր, ընդ որում շատ հաճախ գույքի արժեքը մի քանի անգամ գերազանցում է պարտավորության չափը: Այսպիսով կադաստրի միջոցով կնքվում են կեղծ և շինծու գործարքներ, որպիսի հանգամանքը հանգեցնում է դատական վեճերի: 2. Կադաստրի աշխատակցի կողմից պայմանագրի կնքման դեպքում բացարձակ չի ստուգվում գործարքի կողմերի գործունակությունը, մինչդեռ նոտարական գործողություններ կատարելիս նոտարը պարտավոր է ստուգել նոտարական գործողություններ կատարելու համար դիմած ֆիզիկական անձանց, նրանց ներկայացուցիչների /լիազորված անձանց/ կամ կազմակերպության ներկայացուցիչների ինքնությունն ու գործունակությունը, ընդ որում վավերացման մակագրության մեջ հատուկ նշում է կատարվում դրա մասին. Հիմք՝ Նոտարիատի մասին ՀՀ օրենքի 40 և 49 հոդվածներ: Արդյունքում ստացվում է հետևյալը՝ նոտարական գրասենյակ են բերում անգործունակ կամ սահմանափակ գործունակ քաղաքացու /հիվանդության կամ ծերության հիմքով սուբյեկտի ինքնուրույն, գիտակցված գործողություններով իրավաբանական իրավունքներ և պարտականություններ իրականացնելու հնարավորության և ունակության բացակայությունը/, ով պարզապես ի զորու չէ որևէ գործարք կնքել, առավել ևս սեփականության իրավունքի օտարման գործարք, չի կարողանում արտահայտել իր կամքը, գիտակցել, թե ուր է եկել, ինչի համար է եկել և այլն, որի արդյունքում նոտարը մերժում է քաղաքացու գործարքը, հետագայում պարզվում է, որ քաղաքացուն շահագրգիռ անձինք ուղեկցել են կադաստր, որտեղ և կնքվել է ցանկալի օտարման գործարքը առանց որևէ խնդրի, քանի որ կադաստրում քաղաքացուց անհրաժեշտ է բացառապես ստորագրությունը: Այսպիսով, կադաստրի միջոցով գործարքների կնքումը հանգեցնում է քաղաքացիների իրավունքների ոտնահարմանը, մինչդեռ պետությունը Սահմանադրությամբ ստանձնել է պաշտպանել ՀՀ յուրաքանչյուր քաղաքացու իրավունքներն ու շահերը: 3. Լիազորագրերով գործարքներ կնքելը խնդիրն էլ ավելի է բարդացնում, քանի որ նախ և առաջ, կադաստրում գործարք կնքող աշխատակիցը չունի իրավաբանական կրթություն, որպեսզի կարողանա հստակ մեկնաբանել լիազորագիրը, տարբերակել անդեմ և երկիմաստ լիազորագրերը, ստուգել լիազորագիրը գործում է, թե ոչ, պարունակում է արդյո՞ք առոչնչության տարր, թե ոչ և այլն: Մինչդեռ, նոտարը լիազորված անձի լիազորությունների շրջանակը որոշելիս ելնում է միայն լիազորագրի բառերի և արտահայտությունների տառացի նշանակությունից: Լիազորագրով իրականացվում են միայն դրանում նախատեսված գործողություններ, և կնքվում են դրանում նախատեսված գործարքներ: Անդեմ, անիմաստ գործողություններ կատարելու կամ գործարքներ կնքելու լիազորություններ չբովանդակող կամ բազմիմաստ լիազորություններ բովանդակող լիազորագրերի դրույթները գործարքներ կամ նոտարական այլ գործողություններ կատարելու համար հիմք չեն ընդունվում /ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 322-325-րդ, 599-րդ հոդվածներ, Նոտարիատի մասին ՀՀ օրենքի 48-րդ հոդված/: Ավելին, էլեկտրոնային նոտար համակարգը հնարավորություն է ընձեռում նոտարին ստուգել, թե արդյո՞ք ներկայացված լիազորագիրը գործող է, թե՝ ոչ: Իր միջոցներով և իր հաշվին ձեռնարկում է բոլոր միջոցները արտերկրից, այդ թվում ՀՀ հյուպատոսարաններից ներկայացված լիազորագրերի իսկությունը ստուգելու ուղղությամբ, ինչը կադաստրի կողմից չի իրականացվում: 4. Կադաստրի կողմից գործարքների կնքումը ազդում է երրորդ անձանց /համատեղ սեփկանատերերի/ իրավունքների ծավալի վրա: Մասնավորապես, եթե նոտարական գործարք վավերացնելիս նոտարը ստուգում է, թե արդյո՞ք գույքը համատեղ կյանքի ընթացքում է ձեռք բերվել կամ արդյո՞ք այլ անձանց իրավունքներով ծանրաբեռնված է այն, թե ոչ /նախկին շրջխորհրդի գործկոմի որոշմամբ ձեռքբերված գույք, որն ընտանիքի բոլոր անդամներին է հատկացվել, սակայն գույքը գրանցված է մեկ անձի անվամբ/, ապա կադաստրի կողմից բացարձակ նման հանգամանքներ հաշվի չեն առնվում, որպիսի հանգամանքը հավաստվում է այսօր ՀՀ դատական համակարգում գոյացած բազմաթիվ վեճերով: ՀՀ Սահմանադրությամբ ամրագրված է, որ ոչ ոք չի կարող զրկվել սեփականությունից, բացառությամբ դատական կարգով` օրենքով սահմանված դեպքերի: Շատ հաճախ բոլոր համատեղ սեփականատերերի համաձայնության բացակայության հիմքով նոտարի կողմից մերժված քաղաքացիները կադաստրի միջոցով գտնում են իրենց ելքի ճանապարհը՝ խախտելով և ՀՀ Սահմանադրության և ՀՀ այլ օրենքների նորմերը: 5. Եվ ի վերջո հարկ է արձանագրել, որ ցանկացած դեպքում նոտարը կրում է գույքային պատասխանատվություն և նոտարի վրա օրենքով դրված է վնասի հատուցման պարտականություն, եթե վավերացրած գործարքով վնաս է պատճառվել քաղաքացուն, և օրենքով սահմանված կարգով ապահովագրված է նոտարի ռիսկը, իսկ կադաստրի պարագայում նման պատասխանատվություն սահմանված չէ, ինչը ևս մեկ անգամ փաստում է, որ օտարման գործարքների կնքման լիազորությունը վերապահելով կադաստրին, չի բխում քաղաքացու, ինչու չէ նաև պետության շահերից: Հատկանշական է, որ վերոնշյալ էական և կարևոր փաստարկներն անտեսելով նախագիծն առաջարկողը կարևորում է ստորագրությունների իսկության ճանաչմամբ գործարքների կնքման ինստիտուտի ընդլայնումը՝ պայմանավորելով այն անշարժ գույքի գործարքների կնքման ընթացակարգերի պարզեցմամբ, այդ ընթացակարգերի ժամկետների ու ծախսատարության կրճատմամբ, գործարքները մեկ վայրում կնքելու մեկ պատուհանի ներդրմամբ: Հարկ է արձանագրել, որ դեռևս 2015 թվականին ՀՀ նոտարական համակարգում արդեն իսկ գործում էր մեկ պատուհանի սկզբունքը, որի արդյունքում քաղաքացին այցելելով նոտարական գրասենյակ՝ կնքում է պայմանագիր, գրանցում իրավունքները և ստանում ավարտական փաստաթուղթ տվյալ նոտարական գրասենյակից, հետևապես նման հանգամանքը այսօր արդիականացնելը վաղուց ակտուալ չէ: Ինչ վերաբերում է ծախսատարության վերաբերյալ փաստարկներին, ապա պետք է նշել, որ նմանատիպ իրավահարաբերությունում, երբ խոսքը գնում է անձի սեփականության իրավունքի օտարմանը, չի կարող ծախսատարության մասին խոսք գնալ, քանի որ ՀՀ յուրաքանչյուր քաղաքացի, ցանկացած հասարակություն գերադասում է առաջին հերթին լինել առավել պաշտպանված և ցանկացած կայացած պետություն հետամուտ է լինում բոլոր օրինաչափ միջոցներով ապահովելու իր քաղաքացու սեփականության իրավունքի պաշտպանությունը, այլ ոչ թե խախտված իրավունքի վերականգնումը: Ավելին, ծախսատարության մասին խոսելիս չպետք է անտեսել, որ նոտարական գործարքների համար սահմանված վճարը իր մեջ ներառում է նաև պետական տուրք, որը փոխանցվում է բյուջե, իսկ նոտարի ծառայության վճարից պետությանը ևս վճարվում են հարկեր, արդյունքում նոտարական կարգով գործարքների վավերացման պարագայում պետությունը կրկնակի շահում է: Վերոգրյալ հիմնավորմամբ գտնում եմ, որ նման նախագծի մերժման հիմքում անհրաժեշտ է դնել բացառապես ՀՀ յուրաքանչյուր քաղաքացու և պետության շահը, այլ ոչ թե <<Հայաստանի գործարար միջավայրի դիրքի բարելավումը և ավելի լայն զանգվածին նոտարական վավերացում չպահանջող պայմանագրերի կնքումից օգտվելու հնարավորության ընձեռումը>>, քանի որ, ինչպես արդեն վերը նշվեց, յուրաքանչյուր դեպքում պետության առաջնային դերը ՀՀ յուրաքանչյուր քաղաքացու իրավունքների և շահերի պաշտպանությունն է: Եվ ի վերջո, Հայաստանի Հանրապետությունը, ստանձնելով պարտավորություն քայլել առաջադեմ պետությունների հետ հավասար, նման իրավահարաբերություններում ևս պետք է հետևողական լինի և վերցնի այնպիսի պետությունների փորձը, որտեղ տվյալ երկրի քաղաքացու իրավունքներն ու շահերը այնպիսի պաշտպանվածության աստիճանում են, որի ցուցիչն է հանդիսանում դատական ատյաններում սեփականության իրավունքի խախտման վերաբերյալ գործերի սակավությունը /օրինակ՝ Նիդեռլանդների Թագավորությունը և այլն/, որոնց համար անընդունելի է անշարժ գույքի վերաբերյալ գործարքների իրականացումը ոչ թե բովանդակության վավերացմամբ, այլ կողմերի ստորագրության իսկության հաստատմամբ: ՀՀ Նոտարական պալատի նախագահ՝ Լիլիթ Մուրադյան