«Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենք

ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄ

«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔ» ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅԱՆ

ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Ընթացիկ իրավիճակը և իրավական ակտի ընդունման անհրաժեշտությունը

06.12.2015 թվականին իրականացված Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության փոփոխությունների արդյունքում Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 7-րդ գլխով առանձին կարգավորում ստացան դատարանների և Բարձրագույն դատական խորհրդի հետ կապված հարցերը:

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 103-րդ հոդվածի 2-րդ մասով արձանագրվեց, որ Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրքը սահմանադրական օրենք է և ընդունվում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով:

Դեռևս Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգով ընդգծվում էր այն, որ իշխանությունների բաժանման և հավասարակշռման սահմանադրական համակարգում դատական իշխանությունը գլխավորապես ունի հավասարակշռող կամ կայունացնող դեր։

  Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացված սահմանադրական բարեփոխումների առանցքային նպատակներից է մշտապես դիտարկվել իրավական պետության ձևավորման գործում էական դերակատարում ունեցող իրավունքի գերակայության սկզբունքի հետևողական իրացումը: Այս առումով իր ուրույն տեղն է գրավում իշխանության այլ ճյուղերի նկատմամբ հակակշռող կամ կայունացնող գործառույթ իրականացնող դատական իշխանությունը:

Նման առաքելության իրացման առաջնային նախադրյալը ոչ իրավաչափ ցանկացած ներգործությունից կամ միջամտությունից դատական իշխանության պաշտպանվածությունն է՝ դրա անկախության տեսքով։

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգով շեշտադրվում էր այն հանգամանքը, որ միայն գործառութային, կառուցակարգային, նյութական ու սոցիալական անհրաժեշտ ու բավարար անկախությամբ օժտված դատական իշխանությունը կարող է երկրում իրավունքի գերակայության, արդյունավետ արդարադատության և արդար դատաքննության երաշխավոր հանդիսանալ։

Բացի այդ, որպես սահմանադրական բարեփոխումների առաջնահերթ հայեցակարգային խնդիր առանձնացվում էր անկախ, ինքնուրույն և օրենքի առջև հաշվետու դատական իշխանության կայացումը:

Սահմանադրական բարեփոխումների գլխավոր առանձնահատկությունը ր նրանում էր, որ դատական իշխանության գործառութային ամբողջականությունն ապահովելու համար դատական իշխանության առաքելությունը, հիմնական գործառույթները, այն մարմնավորող կառույցների կազմակերպման և գործունեության հիմքերն ստացան սահմանադրական ամրագրում:

Հաշվի առնելով դատական իշխանության դեմ ծառացած խնդիրները և դրանց լուծման կարևորությունը՝ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ առաջին հերթին սահմանադրորեն ամրագրվեցին դատական իշխանության գործառութային ամբողջականությունը երաշխավորող անհրաժեշտ ու բավարար նախադրյալները, որոնք, դատավարական և դատարանակազմական ընդհանուր սկզբունքներից ելնելով, հիմք են ծառայում նաև դատական իշխանության մարմինների համակարգի ձևավորման համար։

Սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում, ի թիվս այլ փոփոխությունների, էապես փոխվեց դատավորի կարգավիճակը, դատավորների թեկնածուներին ներկայացվող պահանջները, դատավորների ընտրության և նշանակման կարգը, Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի կարգավիճակը:

Դատարանների և դատավորների անկախությունը երաշխավորելու նպատակով սահմանադրական մակարդակով ամրագրվեցին Բարձրագույն դատական խորհրդի՝ որպես անկախ պետական մարմնի կազմը և Բարձրագույն դատական խորհրդի կազմավորման կարգը, վերջինիս լիազորությունները:

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 214-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանվեց, որ Արդարադատության խորհրդի անդամների լիազորությունները դադարում են, իսկ Բարձրագույն դատական խորհուրդն իր լիազորությունները ստանձնում է Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի լիազորությունների ավարտման օրը:

Մասնավորապես, սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 163-րդ հոդվածով ամրագրվեց, որ  Հայաստանի Հանրապետությունում գործում են Սահմանադրական դատարանը, Վճռաբեկ դատարանը, վերաքննիչ դատարանները, առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանները, ինչպես նաև վարչական դատարանը, իսկ օրենքով նախատեսված դեպքերում կարող են ստեղծվել մասնագիտացված դատարաններ:

Դատավորի կարգավիճակի նվիրված Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրության 164-րդ հոդվածում ամրագրվեց նոր իրավակարգավորում այն մասին, որ դատավորը չի կարող պատասխանատվության ենթարկվել արդարադատություն իրականացնելիս հայտնած կարծիքի կամ կայացրած դատական ակտի համար, բացառությամբ երբ առկա են հանցագործության կամ կարգապահական խախտման հատկանիշներ:

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 164-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսվեցին երաշխիքներ իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ դատավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում հարուցելու ինստիտուտի կապակցությամբ՝ մասնավորապես հստակ ամրագրվեց, որ դատավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում կարող է հարուցվել միայն Բարձրագույն դատական խորհրդի համաձայնությամբ, իսկ իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ դատավորը առանց Բարձրագույն դատական խորհրդի համաձայնության չի կարող զրկվել ազատությունից, բացառությամբ, երբ նա բռնվել է հանցանք կատարելու պահին կամ անմիջապես դրանից հետո: 

Սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 164-րդ հոդվածի 5-րդ մասով սահմանվեց, որ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերը և կարգը սահմանվում են Հայաստանի Հանրապետության Դատական օրենսգրքով: Բացի այդ, նույն հոդվածի 11-րդ մասով սահմանվեց, որ  Դատավորների կարգավիճակին վերաբերող մանրամասները սահմանվում են Դատական օրենսգրքով, իսկ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 165-րդ հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն դատավորների թեկնածուների համար Հայաստանի Հանրապետության Դատական օրենսգրքով կարող են սահմանվել լրացուցիչ պահանջներ:

Փոփոխության ենթարկվեց նաև դատավորների ընտրության և նշանակման կարգը: Մասնավորապես, սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 166-րդ հոդվածով նախատեսվեց, որ Վճռաբեկ դատարանի դատավորներին նշանակում է Հայաստանի Հանրապետության Նախագահը` Ազգային ժողովի առաջարկությամբ, Վճռաբեկ դատարանի պալատների նախագահներին նշանակում է Հայաստանի Հանրապետության Նախագահը՝ Բարձրագույն դատական խորհրդի առաջարկությամբ, իսկ Վճռաբեկ դատարանի նախագահին ընտրում է Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովը պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ` Բարձրագույն դատական խորհրդի առաջարկությամբ:

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 166-րդ հոդվածի 9-րդ մասով սահմանվեց, որ դատավորների ընտրությանը և նշանակմանը վերաբերող մանրամասները սահմանվում են Հայաստանի Հանրապետության Դատական օրենսգրքով:

Սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում էապես փոխվեց նաև Հայաստանի Հանրապետության Վճռաբեկ դատարանի կարգավիճակը, որի արդյունքում Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 171-րդ հոդվածով վերջինիս վերապահվեց ոչ միայն օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառության ապահովման, այլ մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտումների վերացման գործառույթը:

Միաժամանակ, Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 173-րդ հոդվածով որպես անկախ պետական մարմին նախատեսվեց Բարձրագույն դատական խորհուրդը, որին վերապահվեց դատարանների և դատավորների անկախության երաշխավորման գործառույթ: Սահմանադրությամբ կարգավորվեցին նաև Բարձրագույն դատական խորհրդի կազմի և կազմավորման հետ կապված հարցերը, իսկ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 174-րդ հոդվածի 8-րդ մասով և 175-րդ հոդվածի 4-րդ մասով սահմանվեց, որ Բարձրագույն դատական խորհրդի կազմավորման մանրամասները, Բարձրագույն դատական խորհրդի այլ լիազորությունները և գործունեության կարգը սահմանվում են Դատական օրենսգրքով:

  Հայաստանի Հանրապետության գործող դատական կարգավորում է դատական իշխանության կազմակերպման և գործունեության հետ կապված հարաբերությունները այնքանով, որքանով դրանք չեն վերաբերում Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանին: Միաժամանակ, օրենսգրքի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ դրանում առկա են դատավարական (ընդհանուր իրավասության դատարանի դատական ակտերի ուժի մեջ մտնելու, վերաքննիչ բողոք բերելու ժամկետներ և այլն նորմեր), ինչպես նաև դատական ծառայողների, դատական կարգադրիչների և վեճերի լուծման այլընտրանքային մեխանիզմի` հաշտարարության վերաբերյալ բավականին ծավալուն կարգավորումներ:

  Հաշվի առնելով գործող դատական օրենսգրքի իրավակարգավորումները և սահմանադրական օրենքների իրենց կարգավորման առարկայից դուրս չգալու սահմանադրական պահանջը` դատական օրենսգրքի նախագծում պետք է տեղ չգտնեն ինչպես դատական ծառայողների և հաշտարարության վերաբերյալ կարգավորումներ, այնպես էլ դատավարական (ընթացակարգային) նորմեր: Ընդ որում, նախագծում դատավարական նորմերի ամրագրումը բացառելու պահանջը բխում է ոչ միայն վկայակոչված սահմանադրական հիմնադրույթից, այլև դատավարական իրավունքի առանձին ճյուղերին բնորոշ առանձնահատկությունները նախագծում հստակ և սպառիչ կարգավորելու անհնարինությամբ:

Այս և համանման այլ հարցերի առնչությամբ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության մեջ որդեգրված նոր մոտեցումները պահանջում են Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգրքով կարգավորել Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ ուղղակիորեն նախատեսված դատական օրենսգրքի կարգավորման առարկա հանդիսացող հարցերի շրջանակը, ինչպես նաև նախատեսել նոր իրավակարգավորումներ այն ինստիտուտների կապակցությամբ, որոնք փոփոխության են ենթարկվել Սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում:

Առաջարկվող կարգավորման բնույթը

Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք սահմանադրական օրենքի նախագիծն (այսուհետ՝ Նախագիծ) բաղկացած է 23 գլուխներից: Նախագծի 1-ին գլխով կարգավորվել են օրենքի կարգավորման առարկայի, դատական իշխանության համակարգի, դատական իրավասության սահմանների հետ կապված հարցերը, ինչի արդյունքում ուրվագծվել են Նախագծի կարգավորման առարկան, տարանջատվել են առաջին ատյանի, վերաքննիչ և վճռաբեկ դատարանները, մասնագիտացված դատարանները, կարգավորում են ստացել այլ հարցեր:

Նախագծի 2-րդ գլխով կարգավորվել են դատական իշխանության կազմակերպման և գործունեության այնպիսի սկզբունքներ, ինչպիսիք են դատական իշխանության իրականացումը օրենքին համապատասխան, դատական իշխանության անկախությունը և ինքնավարությունը, սահմանվել է դատական նիստերի հրապարակայնության պահանջը՝ նախատեսելով, որ դատական նիստերը դռնբաց են, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ հանրության բարքերի, հասարակական կարգի, պետական անվտանգության, վարույթի մասնակիցների անձնական կյանքի կամ արդարադատության շահերի պաշտպանության նպատակով դատարանը կողմի միջնորդությամբ կամ իր նախաձեռնությամբ որոշում է կայացնում դատական նիստը կամ դրա մի մասը դռնփակ անցկացնելու մասին, կարգավորում են ստացել դատավարության լեզվի, դատական իշխանության պաշտոնական կայքի, դատական վիճակագրության վարման հետ կապված և այլ հարցեր:

Նախագծի 3-րդ գլխով որպես առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանի ենթակա գործեր առանձնացվել են բոլոր գործերը, բացառությամբ վարչական դատարանի ենթակայությանը վերապահված գործերի, սահմանվել է նաև, որ առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանը քրեական դատավարության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով վերահսկողություն է իրականացնում մինչդատական քրեական վարույթի նկատմամբ, նախատեսվել են առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանում գործող քաղաքացիական և քրեական մասնագիտացման դատավորներ և համապատասխանաբար քաղաքացիական մասնագիտացման դատավորներից նշանակվող սնանկության գործեր քննող դատավորներ, իսկ քրեական մասնագիտացման դատավորներից՝ անչափահասների վերաբերյալ գործեր քննող և մինչդատական քրեական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողություն իրականացնող դատավորներ:

Վերջիններիս նշանակման գործառույթը վերապահվել է Բարձրագույն դատական խորհրդին: Նախագծի 3-րդ գլխով կարգավորվել են նաև առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանների, դատավորների թվակազմի և նստավայրերի հետ կապված հարցերը:

Նախագծի 4-րդ, 5-րդ, 6-րդ և 7-րդ գլուխներով կարգավորվել են համապատասխանաբար Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատարանի, Վերաքննիչ դատարանի և Վճռաբեկ դատարանի, դատարանների և վճռաբեկ դատարանի պալատների նախագահների հետ կապված հարցրերը: Մասնավորապես, սահմանվել է, որ վարչական դատարանին են ենթակա Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված գործերը, սահմանվել է, որ վերաքննիչ դատարանները իրենց իրավասության սահմաններում վերանայում են առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության և վարչական դատարանների` գործն ըստ էության լուծող դատական ակտերը, իսկ գործն ըստ էության չլուծող դատական ակտերը վերանայվում են օրենքով նախատեսված դեպքերում:

Հաշվի առնելով սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում վճռաբեկ դատարանի սահմանադրաիրավական կարգավիճակի հետ կապված փոփոխությունները՝ նախատեսվել է, որ Վճռաբեկ դատարանը դատական ակտերն օրենքով սահմանված լիազորությունների շրջանակներում վերանայելու միջոցով` ապահովում է օրենքների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառությունը,  վերացնում է մարդու իրավունքների և ազատությունների հիմնարար խախտումները: Նախագծով նախատեսվել է նաև, որ Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի գործող երկու պալատների փոխարեն գործելու են երեք պալատ՝ քրեական պալատ, քաղաքացիական պալատ և վարչական պալատ: Սահմանվել են առաջին ատյանի և վերաքննիչ դատարանի նախագահի, վճռաբեկ դատարանի նախագահի, վճռաբեկ դատարանի պալատի նախագահի լիազորությունների հիմնական շրջանակը:

Նախագծի 8-րդ, 9-րդ և 10-րդ գլուխներով կարգավորվել են դատարանների ֆինանսավորման, դատարաններում գործերի բաշխման և դատավորի կարգավիճակի հետ կապված հարցերը: Մասնավորապես, սահմանվել են դատավորների ապաքաղաքականացվածության հիմնական դրույթները, սահմանվել են այն դեպքերը, երբ դատավորը կարող է զբաղեցնել ոչ առևտրային կազմակերպությունում պաշտոն, նախատեսվել է դատավորի մերձավոր ազգականների հստակ շրջանակը, ամրագրվել են դատավորներ անձեռնմխելիության, անփոփոխելիության ապահովման երաշխիքները:

Նախագծի 11-րդ գլխով մանրամասն կարգավորվել են դատավորների վարքագծի կանոնները՝ հիմք ընդունելով «Դատավորի պրոֆեսիոնալ վարքագծի, մասնավորապես` էթիկայի նորմերի, դատավորի կարգավիճակի հետ անհամատեղելի վարքագծի և անաչառության սկզբունքների մասին» Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհրդի թիվ 3 եզրակացությունը (ընդունված 2002 թվականի նոյեմբերի 19-ին) և Դատավորների վարքագծի բանգալորյան սկզբունքները (ընդունված 2002 թվականի նոյեմբերի 26-ին): Մասնավորապես, հստակ տարանջատում է դրվել դատավորի վարքագծի երեք խումբ կանոնների միջև՝

1. Դատավորի պաշտոն զբաղեցնող անձի վարքագծի ընդհանուր կանոններ,
2. Ի պաշտոնե գործելիս դատավորի վարքագծի կանոններ,
3. Ոչ դատական գործունեություն իրականացնելիս դատավորի վարքագծի կանոնները.

Հստակեցվել և որոշակիացվել են այն վարքագծի կանոնները, որոնց պահպանումը պարտադիր է Դատավորների թեկնածությունների ցուցակում ընդգրկված անձանց համար: Նախատեսվել է նաև, որ դատավորը պարտավոր է պահանջել, որ ապահովվի վարքագծի կանոնների պահպանումը դատարանի աշխատակազմի կամ այն անձանց կողմից, ովքեր դատավորի ղեկավարության կամ վերահսկողության ներքո են, իսկ վերջիններիս կողմից խախտում թույլ տալու դեպքում դրա մասին հայտնել դատական ծառայողի նկատմամբ կարգապահական պատասխանատվության միջոց կիրառող իրավասու մարմնին:

Նախագծի 11-րդ գլխով մանրամասն կարգավորվել են դատավորի ինքնաբացարկի հիմքերը, դատավորի կողմից նվերներ ընդունելու արգելքի հետ կապված հարցերը: Ընդլայնվել է «նվեր» հասկացության շրջանակը, որի մեջ ներառվել է նաև անհատույց և ակնհայտ անհամարժեք ցածր գնով պահանջի զիջումը, ակնհայտ անհամարժեք ցածր գնով վաճառված գույքը, ակնհայտ անհամարժեք ցածր գնով մատուցված ծառայությունը կամ կատարված աշխատանքը և այլն:

Նախատեսվել են դատավորի ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու արգելքի վերաբերյալ կարգավորումներ՝ սահմանելով դատավորի՝ տնտեսական ընկերությունների մասնակից (բաժնետեր) կամ վստահության վրա հիմնված ընկերակցության ավանդատու լինելու արգելք նաև այն պարագայում, եթե դատավորը կամ նրա մերձավոր ազգականները տիրապետում են ընկերության կանոնադրական կապիտալի կամ ընկերակցության բաժնեհավաք կապիտալի հիսուն տոկոսից ավելիին:

    Նախագծի 12-րդ գլխով կարգավորվել են դատավորների գործունեության գնահատման հարցերը և որպես Դատավորների գործունեության գնահատման նպատակն առանձնացվել է միայն դատավորների առաջխաղացման ենթակա դատավորների թեկնածուների ցուցակները կազմելիս լավագույն թեկնածուների ընտրությանը նպաստելը:

   Նախատեսվել է, որ գնահատման ընդհանուր արդյունքներով դատավորի գործունեությունը ցածր գնահատվելու դեպքում նա չի կարող դիմել առաջխաղացման ցուցակներում ընդգրկվելու կամ դատարանի նախագահի թափուր պաշտոնը համալրելու համար՝ մինչև գնահատման արդյունքների հաջորդ ամփոփումը:

Նախագծի 13-րդ գլխով Դատավորների ընդհանուր ժողովը առանձնացվել է որպես դատական իշխանության ինքնակառավարման մարմին, որին վերապահվել է դատական իշխանության բնականոն գործունեության ապահովմանն առնչվող ցանկացած հարց քննարկելու, Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանի երեք դատավորների թեկնածությունը առաջադրելու, Բարձրագույն դատական խորհրդի դատավոր անդամներին ընտրության իրավասություն: Նախատեսվել է, որ դատավորների ընդհանուր ժողովը ձևավորում է էթիկայի և կարգապահական հարցերի, ուսումնական հարցերի և դատավորների գնահատման հանձնաժողովները, իսկ Դատավորների ընդհանուր ժողովի աշխատակազմը ստեղծվելու է Դատավորների ընդհանուր ժողովին Սահմանադրությամբ և դատական օրենսգրքով վերապահված լիազորությունների լիարժեք և արդյունավետ իրականացման նպատակով՝ սպասարկելով Դատավորների ընդհանուր ժողովին և վերջինիս ձևավորած հանձնաժողովներին, ինչի միջոցով կբացառվի այն իրավիճակը, երբ վարույթ հարուցողի անձնակազմը գործում է վարույթ քննող մարմնի հետ նույն կառույցի՝ Հայաստանի Հանրապետության դատական դեպարտամենտի ներսում:

Նախագծի 14-րդ և 15-րդ գլուխներով կարգավորվել են Բարձրագույն դատական խորհրդի կազմի, լիազորությունների և գործունեության հետ կախված հարցերը՝ հաշվի առնելով սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում վերջինիս տրված սահմանադրաիրավական կարգավիճակը:

Հարկ է նշել, որ Եվրոպական Միության Եվրոպական Դատավորների Խորհրդատվական Խորհրդի կողմից 2007 թվականի նոյեմբերի 23-ին ներկայացված թիվ տաս կարծիքի համաձայն որպես Դատական խորհրդի ոչ դատավոր անդամներ պետք է ընտրվեն հեղինակավոր իրավաբանները, համալսարանների պրոֆեսորները, ովքեր ունեն երկար տարիների մասնագիտական ստաժ կամ այն քաղաքացիները, որոնք ունեն ճանաչված կարգավիճակ: Նույն կարծիքի համաձայն և դատավոր և ոչ դատավոր անդամները չպետք է լինեն ակտիվ քաղաքական գործիչներ, պառլամենտի անդամներ, գործադիր իշխանության անդամներ: Վերը նշված կարծիքի համաձայն, եթե ոչ դատավոր անդամները ընտրվում են պառլամենտի կողմից, ապա վերջիններս պետք է ընտրվեն որակյալ մեծամասնության կողմից, որը պահանջում է ընդդիմության զգալի աջակցություն, և պետք է հանդիսանան այնպիսի անձինք, ովքեր խորհրդի ընդհանուր կազմում կարող են ապահովել հասարակության բազմակողմանի ներկայացուցչությունը[1]:

Հաշվի առնելով վերը նշվածը՝ Նախագծով սահմանվել են Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամներին ներկայացվող պահանջները, Ազգային ժողովի կողմից որպես Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամ ընտրվող անձի անհամատեղելիության այնպիսի պահանջներ, ինչպիսիք են օրինակ դատավոր կամ վերջին հինգ տարում պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում պաշտոն զբաղեցնելը կամ վերջին հինգ տարում քաղաքական գործունեությամբ զբաղվելը:

Հարկ է նշել, որ Եվրոպական միության երկրներում Դատական խորհուրդների ոչ դատավոր անդամները սովորաբար իրավաբանի մասնագիտություն ունեցող անձինք են: Օրինակ Բելգիայում, Բուլղարիայում, Դանիայում, Ֆրանսիայում, Մալթայում, Իռլանդիայում, Սլովենիայում, Շվեդիայում այդպիսիք են հանդիսանում փաստաբանները, Բելգիայում, Բուլղարիայում, Խորվաթիայում, Սլովենիայում ոչ դատավոր անդամները ընտրվում են իրավագիտության ֆակուլտետների պրոֆեսորների կազմից, Բելգիայում ոչ դատավոր անդամներից չորս անդամներն պետք է ունենան տաս տարվա մասնագիտական փորձ և բարձրագույն կամ հավասարարժեք կրթություն:[2]

Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ հեղինակավոր իրավաբանները ևս դիտարկվում են որպես ոչ դատավոր անդամներ և վերջիններիս առաջադրվում են ոչ դատավոր անդամներին ներկայացվող նույն պահանջները:

Դրանք են հանդիսանում՝

1. Փաստաբան կամ իրավագիտության ֆակուլտետի պրոֆեսոր հանդիսանալը,
2. Մասնագիտական գործունեությամբ զբաղվելու տևական ժամանակահատվածը,

Նախագծով Բարձրագույն դատական խորհրդի հեղինակավոր իրավաբաններին Ազգային ժողովին առաջադրման իրավունքը վերապահվել է Հայաստանի Հանրապետության փաստաբանական պալատին, բարձրագույն ուսումնական հաստատություններին և մասնագիտական հասարակական կազմակերպություններին[3]:

Հաշվի առնելով Բարձրագույն դատական խորհրդի՝ Դատավորների ընդհանուր ժողովի կողմից ընտրվող անդամների ընտրությունն իրականացնելիս համապատասխան մասնագիտացում ունեցող դատավորների հնարավորինս հավասարաչափ ընդգրկում ապահովվելու հանգամանքը՝ նախատեսվել է, որ Բարձրագույն դատական խորհրդի հինգ անդամներն ընտրվում են ըստ հետևյալ խմբերի՝

• ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանից՝ երկու անդամ, համապատասխանաբար քաղաքացիաիրավական և քրեաիրավական մասնագիտացմամբ,
• վարչական դատարանից՝ մեկ անդամ,
• վերաքննիչ դատարանից՝ մեկ անդամ,
• վճռաբեկ դատարանից՝ մեկ անդամ:

          Նախագծով հստակ տարանջատում է դրվել Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամի լիազորությունների դադարման և դադարեցման հիմքերի միջև, հստակ սահմանվել են այն դեպքերը, երբ Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամները չեն մասնակցում Բարձրագույն դատական խորհրդի որոշումների կայացմանը, քվեարկություններին, նիստին կամ դրա մի մասին:

          Սահմանվել են Բարձրագույն դատական խորհրդի լիազորությունների շրջանակը և մասնավորապես Սահմանադրությամբ վերջինիս վերապահված լիազորություններից զատ Բարձրագույն դատական խորհրդին վերապահվել են այնպիսի լիազորություններ, ինչպիսիք են դատարանների և դատավորի անկախության հետ կապված կամ այն վտանգող յուրաքանչյուր հարց քննարկելը և իրավասու մարմիններին առաջարկություններ ներկայացնելը, դատական իշխանությանը վերաբերող՝ օրենքների և այլ իրավական ակտերի կատարելագործման վերաբերյալ առաջարկություններ ներկայացնելը, դատական իշխանությանը վերաբերող նորմատիվ ակտերի նախագծերի վերաբերյալ կարծիք տալը, Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամի լիազորություններն դադարեցնելը, դատարանների գործավարության կանոնները, դատավորների վերապատրաստման կարգը, զանգվածային լրատվության միջոցների հետ դատարանների համագործակցության կանոնները հաստատելը և այլ լիազորություններ:

         Նախագծի 15-րդ գլխով նախատեսվել են այն դեպքերը, երբ Բարձրագույն դատական խորհուրդն հանդես է գալիս որպես դատարան: Մասնավորապես, դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու, դատավորի լիազորությունները դադարեցնելու, Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամի լիազորությունները դադարեցնելու վերաբերյալ հարցերը քննելիս Բարձրագույն դատական խորհուրդը հանդես է գալիս որպես դատարան:

Նախատեսվել է նաև Բարձրագույն դատական խորհրդի նիստերի իրավազորության հարցը՝ մասնավորապես Բարձրագույն դատական խորհրդի նիստն իրավազոր է, եթե նիստին մասնակցում է խորհրդի անդամների կեսից ավելին, իսկ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու, Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամի լիազորությունները դադարեցնելու, դատավորի լիազորությունները դադարեցնելու վերաբերյալ հարցերը քննելիս նիստն իրավազոր է խորհրդի անդամների 2/3-րդի ներկայության դեպքում:

Հարկ է նշել, որ Եվրոպական Միության Եվրոպական Դատավորների Խորհրդատվական Խորհրդի կողմից 2007 նոյեմբերի 23 ներկայացված թիվ տաս կարծիքի համաձայն Դատական խորհրդի այն որոշումները, որոնք առնչվում են դատական համակարգի կառավարմանը և վարչարարությանը, ինչպես նաև դատավորների նշանակման, տեղափոխման, կարգապահության և հեռացման հետ կապված որոշումները պետք է լինեն պատճառաբանված, ունենան պարտադիր ուժ[4]:

Նախագծով սահմանվել է նաև, որ Բարձրագույն դատական խորհրդի որոշումները ընդունվում են քվեարկությանը մասնակցած Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամների ձայների մեծամասնությամբ՝ բացառությամբ Բարձրագույն դատական խորհրդի օրենսգրքով սահմանված կարգով որպես դատարան հանդես գալու դեպքերի[5]:

Նախագծի 16-րդ և 17-րդ գլուխներով կարգավորում են ստացել դատավորների թեկնածուների ցուցակի կազմման և հաստատման, առաջին ատյանի դատարանների դատավորների և դատարանի նախագահների նշանակման կարգի, որակավորման քննությունների, դատավորի թեկնածուին ներ­կա­­յաց­վող պահանջների, հայտերի ներկայացման, հայտի և դրան կից ներկայացված փաստաթղթերի ստուգման, հայ­տի ընդունման մերժման, գրավոր քննության արդյունքների ստուգման, գնահատման և բո­ղոքարկման, դատավորների թեկնածուների ցուցակի կազմման, դատավորների թեկնածուների և առաջխաղացման ցուցակ­նե­­րում իրավաբանական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան ունե­ցող և գիտամանկավարժական գործունեությամբ զբաղվող անձանց ընդգրկման կար­գի, դատավոր նշանակվելու սահմանափակումները և այլ հարցերը: Նախագծի 17-րդ գլխում առաջխաղացման ենթակա դատավորների թեկնածուների ցուցակների կազմումը և հաստատումը վերապահվել է Բարձրագույն դատական խորհրդին, սահմանվել են դատավորների առաջխաղացման ենթակա թեկնածուների ցուցակները, առաջխաղացման ենթակա դատավորների թեկնածուների ցուցակներում իրավաբան գիտնականների ընդգրկման կարգի, առաջխաղացման ենթակա դատավորների թեկնածուների ամենամյա ցուցակներից դուրս թողնելու հիմքերի և համանման այլ հարցերը:

Նախագծի 18-րդ գլխով կարգավորվել են դատավորների կարգապահական պատասխանատվության հետ կապված հարցերը: Հարկ է նշել, որ Դատավորների կարգավիճակի մասին եվրոպական խարտիայի և նրան կից Դատավորների կարգավիճակի մասին եվրոպական խարտիայի պարզաբանման հուշագիր»[6] 5.1-րդ կետի համաձայն դատավորը կարող է ենթարկվել կարգապահական պատասխանատվության բացառապես Դատական օրենսգրքով նախատեսված պարտականությունները խախտելու համար։

         Ժողովրդավարություն՝ Իրավունքի Միջոցով Եվրոպական Հանձնաժողովի (Վենետիկի Հանձնաժողով) եզրակացության համաձայն՝ Վենետիկյան հանձնաժողովը բազմիցս կարևորել է, որ կարգապահական պատասխանատվության հիմքերը սահմանվեն բավարար պարզությամբ, որպեսզի հնարավորություն տան կոնկրետ անձին կանխատեսելու իր վարքագծի հնարավոր հետևանքները։ Կարգապահական պատասխանատվության հիմքերի առավել հստակ և մանրամասն կանոնակարգումը հնարավորություն կտա նաև սահմանափակել սուբյեկտիվությունն ու հայեցողությունը դրանց կիրառման ընթացքում[7]։    

Դատավորների կարգապահական պատասխանատվության և գնահատման մասին Մակեդոնիայի օրենքի վերաբերյալ տրված եզրակացության 18-րդ կետով Վենետիկի հանձնաժողովը նշել է, որ կարգապահական պատասխանատվության առաջացման անհրաժեշտ պայման է դատավորի մեղքը, որը պետք է հաշվի առնել կարգապահական պատասխանատվության հիմքերը սահմանելիս[8]։

  Վենետիկի հանձնաժողովը Վրաստանի դատական օրենսգրքի վերաբերյալ տրված        եզրակացության մեջ, անդրադառնալով կարգապահական պատասխանատվության հիմքերին, որոնց շարքում, ի թիվս այլնի, նախատեսված է եղել նյութական և դատավարական իրավունքի նորմերի կոպիտ և պարբերաբար խախտումները, նշել է, որ կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերը անորոշ են և թույլ չեն տալիս դատավորին կանխատեսել իր վարքագիծը, դրանք բավականին լայն են, անհստակ, և դրանց հիման վրա դատավորների կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելը խախտում է դատավորների անկախության սկզբունքը, ինչպես նաև պատասխանատվության համաչափության սկզբունքը։[9] Բացի այդ, Վենետիկի հանձնաժողովը իր մի շարք եզրակացություններում ողջունել է այն փաստը, որ կարգապահական պատասխանատվության հիմքերը մանրամասն թվարկված են եղել Դատական օրենսգրքով[10]:

Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի 13.10.1994 թվականի թիվ R(94)12 հանձնարարականի 5-րդ սկզբունքի համաձայն` յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում դատարանը կիրառում է իրավունքի նորմը` ղեկավարվելով դրա բովանդակության սեփական ընկալմամբ: Դատարանները պարտավոր են ղեկավարվել նորմատիվ նյութի սեփական ընկալմամբ, քանի որ գործում է դատարանի կողմից օրենքի պատշաճ իմացության կանխավարկածը (jսra novit cսria): Հետևաբար, պետք է հնարավորինս բացառել կարգապահական պատասխանատվության այնպիսի հիմքերի սահմանումը, որոնք կարող են ներառել իրավական նորմի սեփական ընկալման և դրա կիրառման հիմքով դատավորների պատասխանատվությունը: Իսկ կարգապահական պատասխանատվության հիմքերը լայն սահմանելը, ինչպես գործող Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգրքով, անխուսափելիորեն կարող է հանգեցնել դատավորի անկախության սահմանափակմանը:

Հաշվի առնելով վերոգրյալը՝ Նախագծի 18-րդ գլխով որպես դատավորի կարգապահական պատասխանատվության հիմքեր առանձնացվեն են միայն դատավորի կողմից դատական օրենսգրքով սահմանված վարքագծի կանոնները դիտավորությամբ կամ կոպիտ անփութությամբ խախտելը և դատավորի կողմից «Արդարադատության ակադեմիայի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով նախատեսված պարտադիր վերապատրաստում անցնելու և փորձաշրջանի ղեկավարի կողմից իր համար սահմանված պարտականությունները չկատարելը:

Դատավորի նկատմամբ կարգապահական վարույթ հարուցելու իրավունքը վերապահվել է միայն Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարին, Դատավորների ընդհանուր ժողովի էթիկայի և կարգապահական հարցերի հանձնաժողովին:

Նախագծով հստակ տարանջատվեն են կարգապահական վարույթի հարուցման և կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու փուլերը: Որպես տույժ նախատեսվել են միայն կարգապահական տույժերի հետևյալ տեսակները՝

1) նախազգուշացում,

2) նկատողություն,

3) խիստ նկատողություն

Նախագծով սահմանվել են դատավորի իրավունքները և պարտականությունները Բարձրագույն դատական խորհրդում նրան կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ հարցը քննելիս, սահմանվել է, որ Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելիս Բարձրագույն դատական խորհրդի նիստն իրավազորության համար պարտադիր է խորհրդի անդամների 2/3-րդի ներկայությունը, իսկ որոշումն ընդունվում է Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամների փակ քվեարկությամբ ձայների առնվազն 2/3-րդ-ով, կարգավորվել են կարգապահական պատասխանատվության հետ կապված այլ հարցեր:

Նախագծի 19-րդ, 20-րդ և 21-րդ գլուխներով կարգավորվել են դատավորի լիազորությունների դադարեցման, դատավորի լիազորությունների դադարման, դատավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում հարուցելու կամ նրան ազատությունից զրկելու վերաբերյալ համաձայնություն տալու հարցի քննության և լուծման մանրամասները:       Մասնավորապես, հստակ տարանջատվել են դատավորի լիազորությունների դադարեցման հիմքերը և դատավորի լիազորությունների դադարման հիմքերը՝ հաշվի առնելով գործող սահմանադրության իրավակարգավորման առանձնահատկությունները:

Իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ դատավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում հարուցելու կամ նրան ազատությունից զրկելու վերաբերյալ համաձայնություն տալու հարցով Բարձրագույն դատական խորհուրդ դիմելու իրավունքը վերապահվել է Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր դատախազին, սահմանվել է նաև, որ դատավորին ազատությունից զրկելու դեպքում Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր դատախազը ապահովում է դատավորի մասնակցությունը Բարձրագույն դատական խորհրդի նիստին, իսկ դատավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում հարուցելու համաձայնություն կամ դատավորին ազատությունից զրկելու վերաբերյալ համաձայնություն տալը մերժելու մասին որոշում կայացնելու պահից նախատեսվել է դատավորի անհապաղ ազատ արձակման պահանջ:

        Նախագծի 22-րդ և 23-րդ գլուխներով կարգավորվել են Վճռաբեկ դատարանի, վերաքննիչ դատարանների, առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանների բնականոն գործունեության ապահովման հարցերը և նախատեսվել է, որ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ, միջազգային պայմանագրերով, օրենքներով և իրավական այլ ակտերով Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանին, վերաքննիչ դատարաններին, առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարաններին վերապահված լիազորությունների լիարժեք և արդյունավետ իրականացման նպատակով նշված դատարաններում ստեղծվում են աշխատակազմեր, բացի այդ կարգավորվել են դատական օրենսգրքի առանձին դրույթների ուժի մեջ մտնելու հետ կապված հարցերը:

Նախագծի մշակման գործընթացում ներգրավված ինստիտուտները, անձինք և նրանց դիրքորոշումը

Նախագծի մշակման գործընթացում ներգրավված է եղել և Նախագիծը մշակվել է Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության կողմից:

Ակնկալվող արդյունքը

Նախագծի ընդունման դեպքում ակնկալվում է Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական օրենքով հստակ և համապարփակ կարգավորել Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության փոփոխությունների արդյունքում բարեփոխված դատական իշխանության կապակցությամբ սահմանադրորեն ամրագրված մոտեցումները և ապահովել Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական օրենքի համապատասխանությունը Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրությամբ որդեգրված նոր մոտեցումներին:

Նախագծի ընդունման արդյունքում կապահովվի՝

1. անկախ, ինքնուրույն և օրենքի առջև հաշվետու դատական իշխանության կայացումը,
2. կյանքի կկոչվեն դատական իշխանության անկախության և համակարգային ամբողջականության սահմանադրական երաշխիքները,
3. կամրապնդվեն դատական իշխանության անկախության սահմանադրական երաշխիքները,
4. կերաշխավորվեն դատական իշխանության գործառութային, կառուցակարգային, նյութական ու սոցիալական անկախության անհրաժեշտ և բավարար նախադրյալները,
5. կստեղծվեն անհրաժեշտ պայմաններ, որոնք կապահովեն դատական իշխանության հակակշռող դերն իշխանության այլ ճյուղերի առնչությամբ,
6. կապահովվի դատական իշխանության մարմինների անհրաժեշտ ներքին անկախությունը,
7. կարգավորում կստանան դատական իշխանության առաքելության, դատական իշխանության հիմնական գործառույթների, այն մարմնավորող կառույցների կազմակերպման և գործունեության հիմքերի հետ կապված հարցերը:

ՏԵՂԵԿԱՆՔ N 1

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔ» ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ԱՅԼ ՆՈՐՄԱՏԻՎ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԱԿՏԵՐԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական օրենքի ընդունման կապակցությամբ այլ նորմատիվ իրավական ակտերի ընդունման անհրաժեշտությունը չի առաջանում և այն համապատասխանում է միջազգային պայմանագրերով ստանձնած պարտավորություններին:

ՏԵՂԵԿԱՆՔ N 2

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔ» ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ

ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՄ ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄՆԻ ԲՅՈՒՋԵՈՒՄ ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ԵՎ ԾԱԽՍԵՐԻ ԷԱԿԱՆ ԱՎԵԼԱՑՄԱՆ ԿԱՄ ՆՎԱԶԵՑՄԱՆ ՄԱՍԻՆ

         Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական օրենքի ընդունման կապակցությամբ կապակցությամբ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմնի բյուջեում եկամուտների և ծախսերի ավելացում կամ նվազեցում չի նախատեսվում։

[1] Տե´ս https://www.coe.int/t/dghl/monitoring/greco/evaluations/round4/CCJE-opinion-10-2007_EN.pdf

[2] Տե´ս http://www.justicereformukraine.eu/wp-content/uploads/2014/09/Report_Councils_eng.pdf

[3] Համանման իրավակարգավորում առկա է նաև Սերբիայում, մասնավորապես Բարձրագույն դատական խորհրդի մասին Սերբիայի օրենքի 20-րդ հոդվածի համաձայն փաստաբանների կազմից փաստաբան առաջադրելու իրավասու մարմին հանդիսանում է Սերբիայի փաստաբանական պալատը: Ինչ վերաբերում է իրավագիտության ֆակուլտետների դասախոսների կազմից համապատասխան թեկնածուի առաջադրմանը, ապա հարկ է նշել, որ վերջինս առաջադրվում է Սերբիայի իրավագիտության ֆակուլտետի դեկանների համատեղ նիստի ընթացքում: Վերջիններս ընտրված թեկնածուի անունը ներկայացնում են Սերբիայի Ազգային ժողով:

[4] Տե´ս https://www.coe.int/t/dghl/monitoring/greco/evaluations/round4/CCJE-opinion-10-2007_EN.pdf

[5] Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ օրինակ Սերբիայում խորհրդի նիստն իրավազոր է խորհրդի անդամների կեսից ավելի ներկա լինելու դեպքում, իսկ որոշումները ընդունվում են նիստին ներկա անդամների ձայների մեծամասնությամբ, Բոսնիա և Հերցեգովինայում նիստն իրավազոր է անդամների՝ որակյալ մեծամասնության ներկա լինելու դեպքում, իսկ որոշումները ընդունվում են նիստին ներկա անդամներ մեծամասնությամբ /որոշումների ընդունման նույն կարգն է գործում նաև Ալբանիայում/:

[6] European Charter on the status for judges and explanatory memorandum 10.07.1998, http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/GRECO/evaluations/round4/European-Charter-on-Statute-of-Judges_EN.pdf

[7] CDL-AD(2014)006, Joint Opinion on the draft Law on disciplinary liability of Judges of the Republic of Moldova, §16.

[8] Venice Commission on the laws on the disciplinary liability and evaluation of judges of the Former Yugoslav Republic of Macedonia, 2015, http://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2015)042-e

[9]Venice Commission on the law on disciplinary liability of Georgia, 2007, http://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2007)009-e

[10] Law on Disciplinary liability of judges of Republic of Moldova, http://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-REF(2014)002-e