ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄ
«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ
- Ընթացիկ իրավիճակը և իրավական ակտի ընդունման անհրաժեշտությունը.
Յուրաքանչյուր ոք ունի իր կարծիքն ազատ արտահայտելու իրավունք: Սակայն, պրակտիկայում շատ հաճախ վերոնշյալ իրավունքը բացարձականացվում է, և դրա արդյունքում` խոսքի միջոցով կարծիքի ազատության իրավունքն առանձին անձանց կամ կազմակերպությունների կողմից օգտագործվում է նաև ի վնաս հասարակության, նրա անդամների շահերի և բարօրության, ոտնահարվում են առանձին անձանց իրավունքներն ու արժանապատվությունը: Այդ պատճառով միջազգային փաստաթղթերը և դրանց հիման վրա պետությունների օրենսդրությունները նախատեսում են խոսքի ազատության իրավունքի սահմանափակման օրենսդրական հնարավորություններ, այն դեպքերում, երբ խոսքի ազատության իրավունքը վերաճում է «ատելության խոսքի»:
Այսպես` «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ` Եվրոպական կոնվենցիա) 10-րդ հոդվածի համաձայն`
«1. Յուրաքանչյուր ոք ունի ազատորեն արտահայտվելու իրավունք: Այս իրավունքը ներառում է սեփական կարծիք ունենալու, տեղեկություններ և գաղափարներ ստանալու և տարածելու ազատությունը` առանց պետական մարմինների միջամտության և անկախ սահմաններից
2.Այս ազատությունների իրականացումը, քանի որ այն կապված է պարտավորությունների և պատասխանատվության հետ կարող է պայմանավորվել այնպիսի ձևականություններով, պայմաններով, սահմանափակումներով կամ պատժամիջոցներով, որոնք նախատեսված են օրենքով և անհրաժեշտ են ժողովրդավարական հասարակությունում` ի շահ պետական անվտանգության, տարածքային ամբողջականության կամ հասարակության անվտանգության, անկարգությունները կանխելու, առողջությունը կամ բարոյականությունը, ինչպես և այլ անձանց հեղինակությունը կամ իրավունքները պաշտպանելու, խորհրդապահական պայմաններով ստացված տեղեկատվության բացահայտումը կանխելու կամ արդարադատության հեղինակությունն ու անաչառությունը պահպանելու նպատակով»:
Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ` Եվրոպական դատարան) նախադեպային իրավունքի համաձայն «ատելության խոսքը» դուրս է Եվրոպական կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված իրավական պաշտպանության շրջանակներից, քանի որ դրսևորվում է 17-րդ հոդվածի (այն է` իրավունքների չարաշահման արգելումը) խախտմամբ և հակասում է Կոնվենցիայի հիմքում դրված հիմնարար սկզբունքներին: Այս համատեքստում հարկ է նշել, որ Դելֆի ԱՍ-ն ընդդեմ Էստոնիայի գործով Եվրոպական դատարանն արձանագրել է, որ զրպարտիչ և այլ՝ ակնհայտորեն ոչ իրավաչափ խոսքը, այդ թվում նաև՝ ատելության խոսքը և բռնություն հրահրող կոչերը կարող են վայրկյանների ընթացքում աշխարհով մեկ տարածվել ավելի արագ, քան նախկինում երբևէ տարածվել են, իսկ երբեմն նույնիսկ կայուն մնալ համացանցում: Գիտակցելով Կոնվենցիայի հիմքում ընկած արժեքների պաշտպանության անհրաժեշտությունը և հաշվի առնելով այն, որ Կոնվենցիայի 10-րդ և 8-րդ հոդվածներով ամրագրված իրավունքները արժանի են հավասար հարգանքի, անհրաժեշտ է այս երկուսը հավասարակշռել այնպես, որ դրանց էությունը պահպանվի: Այսպիսով, չնայած Դատարանը ճանաչում է այն հանգամանքը, որ խոսքի ազատության իրացման տեսանկյունից համացանցը կարևոր առավելություններ է տալիս, այն նաև հաշվի է առնում, որ զրպարտիչ կամ այլ անօրինական բովանդակության համար պատասխանատվությունը պետք է սկզբունքորեն պահպանվի և հանդիսանա անձնական իրավունքների խախտման համար արդյունավետ միջոց[1]:
«Ատելության խոսքի» վերաբերյալ Եվրոպայի Խորհրդի թիվ R (97) 20 հանձնարարականի 2-րդ սկզբունքի համաձայն` անդամ պետությունների կառավարությունները պետք է ստեղծեն կամ պահպանեն ատելության բորբոքման դեմ պայքարի այնպիսի ամուր իրավական հիմքեր, որոնք յուրաքանչյուր դեպքում կապահովեն անհրաժեշտ հավասարակշռությունը խոսքի ազատության և այլոց իրավունքների և արժանապատվության պաշտպանության միջև[2]։
Ռասիզմի և այլատյացության որոշ ձևերի և արտահայտությունների դեմ պայքարի մասին ԵՄ շրջանակային որոշման մեջ նշված է, որ անդամ պետությունները պետք է պատիժ նախատեսեն բռնության կամ ատելության դիտավորյալ և հրապարակային հրահրման, ինչպես նաև միջազգային որոշ հանցագործությունների հրապարակային թողտվության, ժխտման կամ այն սովորական երևույթ դարձնելուն, ինչը կարող է հանգեցնել բռնության կամ ատելության[3]:
Ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ պայքարի Եվրոպական հանձնաժողովի «ատելության խոսքի» դեմ պայքարի թիվ 15 հանձնարարականի համաձայն՝ «ատելության խոսքը» կարող է հանգեցնել այլոց ահաբեկման, նրանց նկատմամբ բռնության կիրառման, թշնամանքի և խտրականության: Վերոնշյալ հանձնարարականում բազմիցս արտահայտվել է այն դիրքորոշումը, որ քրեական պատասխանատվությունը պետք է կիրառվի «ատելության խոսքի» ծայրահեղ դրսևորման համար: Մասնավորապես՝ քրեական պատասխանատվության միջոցները անհրաժեշտ են այն դեպքերում, երբ ատելության խոսքն ուղղված է բռնության, սպառնալիքի, թշնամանքի կամ խտրականության հարուցմանը որոշակի խումբ անձանց նկատմամբ[4]:
«Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին» միջազգային դաշնագրի 19-րդ հոդվածի համաձայն՝
«1. Յուրաքանչյուր մարդ իրավունք ունի անարգել կերպով հավատարիմ մնալ իր կարծիքներին:
2.Յուրաքանչյուր մարդ ունի իր կարծիքն ազատ արտահայտելու իրավունք. այդ իրավունքն ընդգրկում է, անկախ պետական սահմաններից, բանավոր, գրավոր կամ մամուլի միջոցով կամ էլ գեղարվեստական ձևով արտահայտված կամ մի այլ ձևով սեփական ընտրությամբ ամեն տեսակի ինֆորմացիա ու գաղափարներ որոնելու, ստանալու և տարածելու ազատությունը:
3.Սույն հոդվածի 2-րդ կետում նախատեսված իրավունքներից օգտվելը դնում է հատուկ պարտականություններ և հատուկ պատասխանատվություն: Հետևաբար, այն կապված է որոշ սահմանափակումների հետ, սակայն, պետք է սահմանվեն օրենքով և լինեն անհրաժեշտ.
ա/ այլ անձանց իրավունքներն ու հեղինակությունը հարգելու համար.
բ/ պետական անվտանգության, հասարակական կարգի, բնակչության առողջության կամ բարոյականության պահպանության համար»:
Վերոնշյալ դաշնագրի 20-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «Ազգային, ռասայական կամ կրոնական ատելության օգտին որևէ ելույթ, որն իրենից ներկայացնում է խտրականության, թշնամանքի կամ բռնության սադրանք, պետք է արգելվի օրենքով»:
Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ ևս նախատեսված է անձի կողմից իր կարծիքն ազատ արտահայտելու իրավունքի սահմանափակման հնարավորություն: Մասնավորապես Սահմանադրության 42-րդ հոդվածի համաձայն`
«1.Յուրաքանչյուր ոք ունի իր կարծիքն ազատ արտահայտելու իրավունք: Այս իրավունքը ներառում է սեփական կարծիք ունենալու, ինչպես նաև առանց պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջամտության և անկախ պետական սահմաններից` տեղեկատվության որևէ միջոցով տեղեկություններ ու գաղափարներ փնտրելու, ստանալու և տարածելու ազատությունը: (…)
3.Կարծիքի արտահայտման ազատությունը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով` պետական անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության և բարոյականության կամ այլոց պատվի ու բարի համբավի և այլ հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության նպատակով:»:
Վերոշարադրյալից հետևում է, որ «ատելության խոսքը» դուրս է խոսքի ազատության իրավունքի շրջանակներից: Թեև միջազգային իրավունքում, առկա չէ «ատելության խոսք» հասկացության համընդհանուր ճանաչում գտած ձևակերպում և այն տարբեր կերպ է ընկալվում ազգային և միջազգային մակարդակներում և տարբեր դրսևորումներ կարող է ունենալ, այնուամենանիվ անվիճելի է, որ անձի կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր բռնություն գործադրելու հրապարակային կոչերը, անձի կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր բռնությունը հրապարակայնորեն արդարացնելը կամ նման բռնությունը քարոզելը հանդիսանում է «ատելության խոսքի» ծայրահեղ դրսևորում:
Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ աշխարհի շատ երկրներում քրեականացված են բռնության կոչերի տարբեր դրսևորումները.
- Պետության սահմանադրական կարգի դեմ ուղղված կոչեր (Բուլղարիա, Շվեյցարիա, Իսրայել, Սլովենիա, Լատվիա, Գերմանիա, Սերբիա, Ֆրանսիա, Ուկրաինա, Բելառուս, ՌԴ):
- Տեռորիստական կամ էքստրեմիստական գործունեության կատարմանն ուղղված կոչեր (Իսրայել, Սլովակիա, Լատվիա, Էստոնիա, Չեխիա, Սերբիա, ՌԴ):
- Ցանկացած տեսակի հանցագործությունների կատարմանն ուղղված կոչեր (Բուլղարիա, Լեհաստան, Հոլանդիա, Գերմանիա, Չեխիա):
- Տարբեր խմբերի միջև բռնության հրահրմանն ուղղված կոչեր (Ֆրանսիա, Ուկրաինա, Բուլղարիա, Լեհաստան, Մոլդովա):
ՀՀ քրեական օրենսգրքում պատասխանատվություն է նախատեսված միայն որոշ հանցագործություններ կատարելու հրապարակային կոչերի համար: Այսպես՝ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 301-րդ հոդվածը պատասխանատվություն է նախատեսում իշխանությունը զավթելուն, տարածքային ամբողջականությունը խախտելուն կամ սահմանադրական կարգը բռնի տապալելուն ուղղված հրապարակային կոչերի, իսկ 385-րդ հոդվածը՝ ագրեսիվ պատերազմի հրապարակային կոչերի համար: Բացի այդ, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 225-րդ հոդվածի 4-րդ մասում և 225.1 հոդվածի 2-րդ մասում քրեական պատասխանատվություն է նախատեսված զանգվածային անկարգությունների ժամանակ իշխանության ներկայացուցչի օրինական պահանջին ակտիվորեն չենթարկվելու կամ անձանց նկատմամբ բռնություն կիրառելու կոչերի և հավաքը դադարեցնելու վերաբերյալ ոստիկանության ներկայացուցչի օրինական որոշմանը չենթարկվելուն ուղղված կոչերի համար: Իսկ 226.1 հոդվածը պատասխանատվություն է նախատեսում ահաբեկչությունն արդարացնելու, քարոզելու կամ քրեական օրենսգրքի հոդվածներ 217-ով, 217.1-ով կամ 389-ով նախատեսված հանցանք կատարելու հրապարակային կոչերի համար:
Կարծում ենք, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքում առկա կարգավորումները բավարար չեն անձանց կյանքի և առողջության պաշտպանության համար ամուր երաշխիքներ ապահովելու տեսանկյունից, ուստի անձանց կյանքի և առողջության պաշտպանության և հանցագործությունների կանխարգելման համար անհրաժեշտ քրեաիրավական երաշխիք ստեղծելու, ինչպես նաև ատելության խոսքի տարածման, անհանդուժողականության, խտրականության և բռնության աճի կանխարգելման անհրաժեշտությամբ պայմանավորված՝ անձի կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր բռնություն գործադրելու հրապարակային կոչերի, անձի կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր բռնությունը հրապարակայնորեն արդարացնելու կամ նման բռնությունը քարոզելու համար պետք է նախատեսվի ինքնուրույն քրեական պատասխանատվություն:
2.Առաջարկվող կարգավորման բնույթը
Նախագծով առաջարկվում է ՀՀ քրեական օրենգիրքը լրացնել 226.2 հոդվածով, որով պատասխանատվություն կնախատեսվի անձի կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր բռնություն գործադրելու հրապարակային կոչերի, անձի կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր բռնությունը հրապարակայնորեն արդարացնելու կամ նման բռնությունը քարոզելու համար:
Կարծում ենք, որ «ատելության խոսքի» դեմ պայքարի քրեաիրավական միջոցները առաջնահերթ պետք է ուղղված լինեն անձանց կյանքի և առողջության պաշտպանությանը, քանի որ անձի կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր բռնություն գործադրելու հրապարակային կոչերը, անձի կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր բռնությունը հրապարակայնորեն արդարացնելը կամ նման բռնությունը քարոզելը հանդիսանում են «ատելության խոսքի» ծայրահեղ դրսևորում: Այս առումով հարկ է նշել, որ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը և ՀՀ Սահմանադրությունը մարդու իրավունքներն ու ազատությունները հռչակում են բարձրագույն արժեք և երաշխավորում յուրաքանչյուրի կյանքի և առողջության իրավունքը։ Առանց պաշտպանության իրական երաշխիքների ամրագրման՝ նշյալ իրավունքը կկրի զուտ ձևական բնույթ, ուստի անհրաժեշտ է հստակ սանկցիաների ամրագրում: Քրեական իրավունքի հիմնական և առաջնային նպատակներից մեկը կյանքի և առողջության պաշտպանությանն է, ուստի անհրաժեշտ է որ ՀՀ քրեական օրենսգրքում հստակ ամրագրվեն նշյալ արժեքների պաշտպանության իրական երաշխիքներ: Բացի այդ, ժամանակակից տեխնիկական առաջընթացի պայմաններում հրապարակայնորեն, այդ թվում՝ զանգվածային հաղորդակցության միջոցների գործադրմամբ կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր բռնություն գործադրելու կոչերը իրենցից բարձր հանրային վտանգավորություն են ներկայացնում:
Հարկ է նշել, որ Վճռաբեկ դատարանն իր 2012 թվականի նոյեմբերի 1-ի թիվ ԱՐԴ/0179/01/11 որոշման մեջ արձանագրել է, որ բռնությունը` որպես քրեորեն հետապնդելի արարք, դիտավորությամբ, անձի կամքին հակառակ կամ առանց նրա կամքը հաշվի առնելու կատարված ցանկացած արարք է, որի արդյունքում անձը զրկվել է կյանքից, կամ սահմանափակվել է նրա ազատությունը, կամ նրա առողջությանը վնաս է պատճառվել, կամ նրան պատճառվել է ֆիզիկական ցավ, ֆիզիկական կամ հոգեկան տառապանք։
3.Նախագծի մշակման գործընթացում ներգրավված ինստիտուտները և անձիք
Նախագիծը մշակվել է ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից:
4.Ակնկալվող արդյունքը
Առաջարկվող օրենսդրական փոփոխությունների պայմաններում չխախտելով ՀՀ Սահմանադրության 42-րդ հոդվածով երաշխավորված կարծիքի արտահայտման ազատության իրավունքը՝ քրեական պատասխանատվություն կնախատեսվի անձի կյանքի կամ առողջության համար վտանգավոր բռնություն գործադրելու հրապարակային կոչերի, նման բռնությունը հրապարակայնորեն արդարացնելու կամ քարոզելու համար, ինչով անձանց կյանքի և առողջության պաշտպանության և հանցագործությունների կանխարգելման համար կստեղծվի հավելյալ քրեաիրավական երաշխիք:
ՏԵՂԵԿԱՆՔ
«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՄ ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄՆԻ ԲՅՈՒՋԵՈՒՄ ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ԵՎ ԾԱԽՍԵՐԻ ԱՎԵԼԱՑՄԱՆ ԿԱՄ ՆՎԱԶԵՑՄԱՆ ՄԱՍԻՆ
«Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի ընդունման կապակցությամբ տեղական ինքնակառավարման մարմնի բյուջեում եկամուտների և ծախսերի ավելացում կամ նվազեցում չի նախատեսվում:
[1] Տե՛ս Դելֆի ԱՍ-ն ընդդեմ Էստոնիայի (Delfi AS v. Estonia) գործով 2015 թվականի հունիսի 16-ի վճիռը,գանգատ թիվ 64569/09, կետեր 110, 157-159 (հայերեն թարգմանությամբ):
[2] Տե՛ս https://rm.coe.int/1680505d5b
[3] Տե՛ս https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2008:328:0055:0058:EN:PDF
[4] Տե՛ս https://rm.coe.int/ecri-general-policy-recommendation-no-15-on-combating-hate-speech-russ/16808b5b07