«ՊԵՏԱԿԱՆ ՏՈՒՐՔԻ ՄԱՍԻՆ» ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՔՈՒՄ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» ՕՐԵՆՔԻ ՆԱԽԱԳԻԾ

ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄ

«ՊԵՏԱԿԱՆ ՏՈՒՐՔԻ ՄԱՍԻՆ» ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՔՈՒՄ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ ՕՐԵՆՔԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ

1. Ընթացիկ իրավիճակը և իրավական ակտի ընդունման անհրաժեշտությունը.

1.1. Տուրքի դրույքաչափերը

«Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքի (այսուհետ` Օրենք) ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ դատարան տրվող հայցադիմումների, դիմումների, դատարանի դատական ակտերի դեմ վերաքննիչ և վճռաբեկ բողոքների համար (այսուհետ` Տուրք) համար պետական տուրքի դրույքաչափերը, չհաշված հետագայում համալրված Տուրքի տեսակները, փոփոխության չեն ենթարկվել «Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» 1999 թվականի հոկտեմբերի 12-ի ՀՕ-4 օրենքի ընդունումից ի վեր: Արդյունքում Օրենքի գործող դրույքաչափերը չեն արտացոլում  երկրի սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունների առկա իրավիճակը: Այսպես, քննարկվող ժամանակահատվածում Հայաստանում էական փոփոխության են ենթարկվել որոշ սոցիալ-տնտեսական ցուցանիշներ, որոնք կարող են դրվել Տուրքի նախատեսվող դրույքաչափերի հաշվարկի հիմքում։ Մասնավորապես,

• Համաշխարհային բանկի տվյալներով, մեկ շնչին ընկնող համախառն ներքին արդյունքը (այսուհետ` ՀՆԱ) 2000թ.-ին կազմել է 2,660.71 ԱՄՆ դոլար, իսկ 2018թ.-ին` 13,024.688 ԱՄՆ դոլար[1], աճելով 4.89 անգամ,
• միջին ամսական աշխատավարձը[2] 2000թ.-ի հունվար-նոյեմբեր ամիսների կտրվածքով կազմել է 22,706 դրամ[3], իսկ 2019թ.-ին` 182,673 դրամ[4], աճելով 8.04 անգամ,
• նվազագույն սպառողական զամբյուղի արժեքը 2004թ.-ի IV եռամսյակի միջին փաստացի գներով կազմել է 29,402.5 դրամ[5], իսկ 2020թ. I եռամսյակի միջին ընթացիկ գներով` 61,390.7 դրամ[6], աճելով 2.8 անգամ,
• նվազագույն աշխատավարձի չափը 2003թ. դրությամբ կազմել է 13,000 դրամ, իսկ 2020թ.-ին` 68,000 դրամ, աճելով 5.2 անգամ,
• սպառողական գների ինդեքսը 2020թ.-ին ի համեմատ 2000թ.-ի հունվար ամսվա դրությամբ կազմել է 97.46%[7]` աճելով շուրջ 1.9 անգամ։ Արդյունքում, նշված սոցիալ-տնտեսական ցուցանիշները 2000թ.-ից մինչև 2020 թ.-ի առաջին եռամսյակը աճել են միջինում 4.4 անգամ։

Մյուս կողմից, Ֆինանսների նախարարության կողմից տրամադրված տեղեկատվության համաձայն` նախորդ երկու տարիների վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ  արդարադատության իրականացման ծախսերը գերազանցել են դատարանների կողմից հավաքագրված պետական տուրքի գումարները մինչև 4 և ավելի անգամ: Արդյունքում, 2018թ.-ից մինչև 2020թ.-ի առաջին եռմասյակի տվյալներով, «ՀՀ պետական բյուջեի մասին» օրենքներով ՀՀ դատարանների բնականոն գործունեությունն ապահովելու նպատակով ՀՀ դատական դեպարտամենտին հատկացված և փաստացի ծախսված գումարների տարբերությունը միջինում կազմել է մոտ 4 անգամ. 2018թ.-ին փաստացի իրականացված ծախսերը կազմել են 8,936,155,000 դրամ, իսկ եկամուտները` 1,682,304,140  դրամ, 2019թ.-ի փաստացի իրականացված  ծախսերը` 11,974,829,000 դրամ, իսկ եկամուտները` 2,181,408,540 դրամ, իսկ 2020թ.-ի առաջին եռմասյակի կտրվածքով փաստացի իրականացված ծախսերը` 1,947,434,000 դրամ, իսկ եկամուտները` 403,481.95 դրամ:

Կարելի է նաև փաստել, որ, առերույթ, այլ երկրներում Տուրքի չափերը էականորեն տարբերվում են ՀՀ-ում Տուրքերի չափերից[8]: Ըստ այդմ.

- Չեխիայի Հանրապետությունում Տուրքը կազմում է 600 չեխական կրոն (22 եվրո), եթե հայցագինը չի գերազանցում 15,000 կրոնը (546 եվրո), իսկ նշված արժեքը գերազանցելու դեպքում՝ հայցագնի 4%-ը[9]: Իր հերթին, Չեխիայում ամսական կտրվածքով նվազագույն սպառողական զամբյուղի արժեքը կազմում է 126 եվրո[10]: Այսինքն, Տուրքի նվազագույն արժեքը կազմում է նվազագույն սպառողական զամբյուղի շուրջ 17.5%-ը: Այնինչ ՀՀ-ում Տուրքի նվազագույն դրույքաչափը (1,500 դրամ) ներկայումս կազմում է նվազագույն սպառողական զամբյուղի (61,390.7 դրամ) շուրջ 2.4%-ը։

- Ռուսաստանի Դաշնությունում գործում է Տուրքի հաշվարկման աստիճանաբար աճող մեխանիզմ: Մասնավորապես, գույքային բնույթի պահանջների դեպքում, եթե հայցագինը չի գերազանցում 20,000 ռուսական ռուբլին՝ հայցագնի 4%-ի չափով, սակայն ոչ պակաս քան 400 ռուսական ռուբլին[11]: Ընդ որում՝ նվազագույն սպառողական զամբյուղի արժեքը ՌԴ-ում, ըստ որոշ ոչ պաշտոնական աղբյուրների, կազմում է 11,200 ռուբլի[12]: Այսպիսով, ՌԴ-ում Տուրքի նվազագույն դրույքաչափը (400 ռուբլի) կազմում է նվազագույն սպառողական զամբյուղի (11,200 ռուբլի) 3.5%-ը:

- Էստոնիայում սահմանվում է Տուրքի դրույքաչափերի աղյուսակ, ըստ որի, մինչև 350 եվրո հայցագնի դեպքում գանձվում է 75 եվրո Տուրք (հայցագնի շուրջ 21.5%)[13]։ Նվազագույն սպառողական զամբյուղի արժեքը Էստոնիայում կազմում է 144 եվրո[14]: Այսպիսով, Էստոնիայում Տուրքի նվազագույն դրույքաչափը (75 եվրո) կազմում է նվազագույն սպառողական զամբյուղի (144 եվրո) մոտավորապես 52%-ը:

- Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությունում օրենսդրորեն սահմանվում է Տուրքի հստակ դրույքաչափ՝ կախված հայցագնի արժեքից, որն էլ հետագայում բազմապատկվում է հատուկ գործակցով՝ կախված գործի բնույթից, որը ընդհանուր իրավասության դատարանում գործն ըստ էության քննելու դեպքում կազմում է 3[15]: Այսպիսով, մինչև 300 եվրո հայցագնի դեպքում, տուրքի արժեքը կկազմի 25 եվրո x 3՝ 75 եվրո: Գերմանիայում նվազագույն սպառողական զամբյուղի արժեքը կազմում է 220 եվրո[16]: Այսպիսով, Գերմանիայում Տուրքի նվազագույն դրույքաչափը (75 եվրո) կազմում է նվազագույն սպառողական զամբյուղի (220 եվրո)  34%-ը:

- Ուկրաինայում Տուրքը հաշվարկվում է «կենսաապահովման աշխատավարձ»-ի (прожиточный минимум/living wage) հիման վրա: Ընդ որում` Տուրքի չափը տարբեր է ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց համար։ Այսպես, ֆիզիկական անձանց դեպքում այն կազմում է հայցագնի 1%-ը, բայց ոչ պակաս 0.4 կենսաապահովման աշխատավարձից և ոչ ավելի 5 կենսաապահովման աշխատավարձից, իսկ իրավաբանական անձանց համար` հայցագնի 1.5%-ը, բայց որ պակաս 1 կենսաապահովման աշխատավարձից և ոչ ավելի 350 կենսաապահովման աշխատավարձից։ Ընդ որում` 1 կենսաապահովման աշխատավարձը հավասար է 1921 (շուրջ 34,616 դրամ) ուկրաինական գրվնա։ Այսինքն, Տուրքի նվազագույն չափը կազմում է մոտավորապես 13,846 դրամ[17]։

- Ղազախստանում նույնպես Տուրքը հաշվարկվում է կենսաապահովման աշխատավարձի հիման վրա` տարբերակելով դրա չափերը ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց համար։ Այստեղ ֆիզիկական անձանցից գանձվող Տուրքը հավասար է հայցագնի 1%-ին, իսկ իրավաբանական անձանց համար` 3%-ին, սակայն Տուրքի նվազագույն չափ սահմանված չէ[18]։

- Վրաստանում Տուրքի չափը սահմանվում է հայցագնի 3%-ի չափով բայց ոչ պակաս քան 100 վրացական լարին, որը հավասար է շուրջ 15,619 դրամի։ Ընդ որում` Տուրքի առավելագույն չափի դեպքում տարբերակում է մտցվում ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց համար. մասնավորապես, առաջին ատյանում ֆիզիկական անձանց դեպքում` 3,000 լարի (468,570 դրամ), իրավաբանական անձանց դեպքում` 5,000 լարի (780,950դրամ), վերաքննիչ ատյանում` ֆիզիկական անձանց դեպքում` 5,000 լարի (780,950դրամ), իրավաբանական անձանց դեպքում` 7,000 լարի (1,093,330 դրամ), վճռաբեկ ատյանում` ֆիզիկական անձանց դեպքում` 6,000 լարի (937,140 դրամ), իրավաբանական անձանց դեպքում` 8,000 լարի (1,249,520 դրամ)[19]։

- Բելոռուսիայի Հանրապետությունում Տուրքի չափը հավասար է հայցագնի 5%-ին, սակայն այստեղ Տուրքի նվազագույն և առավելագույն չափերը նշված չեն[20]։

1.2. Տուրքի առավելագույն չափը

Ներկայումս Օրենքով սահմանված չեն Տուրքի առավելագույն չափերը առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանում և վերաքննիչ դատարանում, ինչը հատկապես կարևոր է այն դեպքերում, երբ քննվում են մեծ դրամական պահանջի գործեր, որի դեպքում հայցվորից գանձվող Տուրքի արժեքը կարող է անհամաչափ մեծ լինել։ Հետևաբար, անհրաժեշտություն է առաջանում սահմանել նաև Տուրքի առավելագույն չափերը։ Ընդ որում` միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ մի շարք երկրներ սահմանում են Տուրքի առավելագույն չափը: Օրինակ` Չեխիայում այդ արժեքը հավասար է շուրջ 36,000 եվրոյի[21], ինչը գերազանցում է նվազագույն սպառողական զամբյուղը 280 անգամ, Էստոնիայում՝ 47,900 եվրո[22], ինչը գերազանցում է նվազագույն սպառողական զամբյուղը 332 անգամ, Լեհաստանում՝ 50,000 եվրո[23], ինչը գերազանցում է նվազագույն սպառողական զամբյուղը (148 եվրո[24]) 337 անգամ, Գերմանիայում՝ 270,000 եվրո[25], ինչը գերազանցում է նվազագույն սպառողական զամբյուղը 1,227 անգամ, իսկ Սլովենիայում՝ 20,000 եվրո[26], ինչը գերազանցում է նվազագույն սպառողական զամբյուղը (231 եվրո[27]) մոտավորապես 86.6 անգամ:

1.3. Տուրքը սնանկության վարույթում

Ներկայումս առկա է անհամապատասխանություն սնանկության դիմումների համար վճարվող տուրքերի և, օրինակ, դրամական պահանջնով բռնագանձման համար վճարվող տուրքերի չափերի միջև, ինչի արդյունքում սնանկության վարույթը դիտվում է որպես մատչելի բռնագանձման վարույթ և կարող է չծառայել իր նպատակին, եթե պարտատիրոջ պահանջի չափը մեծ է, քանի որ եթե սնանկության դեպքում վճարվելու է ֆիքսված գումար` 500,000 դրամի չափով, ապա բռնագանձման պահանջի դեպքում այդ գումարը կարող է շատ ավելի մեծ լինել՝ կախված հայցագնի չափից։ Ուստի, անհրաժեշտ է վերանայել նաև սնանկության դիմումների համար վճարվող Տուրքի դրույքաչափերը։ Նշվածը հիմնված է նաև Համաշխարհային բանկի փորձագետների հետ քննարկումների վրա, ըստ որոնց, սնանկության գործընթացների համար պետական տուրքի չափը պետք է սահմանել` հաշվի առնելով մի կողմից` արդյո՞ք պարտապանի դեմ դիմումների ներկայացման ընթակարգը պարզ է, մյուս կողմից` առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանում ներկայացվող դեպքերը: Ներկայացնելով Լեհաստանի օրինակը, որտեղ ցածր պետական տուրքեր նախատեսված լինելու պայմաններում սնանկության վարույթը վերածվել էր միայն պարտապաններին ճնշելու միջոցի և մեխանիզմի, Համաշխարհային բանկի ներկայացուցիչները նշել են, որ առաջին հայացքից Հայաստանում ևս կարող է ծագել նույն խնդիրը, քանի որ ներկայումս ՀՀ-ում նախատեսված է պետական տուրքի ցածր չափ:

Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունները վկայում են, որ հիմնականում Տուրքը սնանկության վարույթի համար սահմանված է կայուն դրամական գումարով, սակայն տարբերակված մոտեցում է դրսևորվում ֆիզիկական և իրզավաբանական անձանց համար: Օրինակ`

- ՌԴ-ում ֆիզիկական անձանց համար նախատեսված է 300 ռուբլի, իսկ իրավաբանական անձանց համար` 6,000 ռուբլի:

- Միացյալ Թագավորությունում` Անգլիայում և Վելսում` դիմումի համար 130 ֆունտ ստեռլինգ և սնանկության դեպոզիտ 550 ֆունտ ստեռլինգ, իսկ Հյուսիսային Իռլանդիայում` դատարանի վճար` 144 ֆունտ ստեռլինգ, սնանկության դեպոզիտ` 525 ֆունտ ստեռլինգ:

- Միացյալ Նահանգների նահանգների մեծ մասում, օրինակ` Նևադա նահանգում` 335 դոլար, եթե ներկայացվում է յոթերորդ կետով սահմանված կարգով, և 1,717 դոլար` եթե ներկայացվում է տասնմեկերորդ կետով սահմանված կարգով:

- Լատվիայում` 355.72 եվրո իրավաբանական անձանց համար և 71.14 եվրո ֆիզիկական անձանց համար։

Ավելին, ներկայումս Ազգային ժողովում առաջին ընթերցմամբ ընդունվել է նաև «Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին նախագիծը[28], որով առաջարկվում է պարտապանի անվճարունակության հատկանիշներից պարտավորության չափի նվազագույն շեմը բարձրացնել` դարձնելով նվազագույն աշխատավարձի երկուհազարապատիկի չափով, ինչը ևս հիմնավորում է սնանկության դիմումներով Տուրքի բարձրացման անհրաժեշտությունը։ Սա կարող է նաև դրական ազդեցություն ունենալ կորոնավիրուսի հետևանքով առաջացած տնտեսական խնդիրների արդյունքում անվճարունակ անձանց սնանկ ճանաչելու գործընթացները հնարավորինս կանխելու առումով:

1.4. Տուրքի գծով արտոնությունները

Վերանայման կարիք ունի նաև Տուրքի գծով արտոնությունների համակարգը, հատկապես, Տուրք վճարելուց ազատելու դեպքերը։

• Մինչ օրս ալիմենտի չափը ավելացնելու վերաբերյալ հայցերով Տուրք գանձելու դեպքերում, երբ խնդիր է առաջանում Տուրքը գանձելու կամ չգանձելու վերաբերյալ, դատարանները առաջնորդվում են Դատարանների նախագահների խորհրդի` 29.01.2003թ. թիվ 129 որոշմամբ։ Հետևաբար անհրաժեշտ է օրենսդրական կարգավորման դաշտ բերել նաև տվյալ դեպքերը։
• Ներկայումս դատական պրակտիկայում տարակարծիք մեկնաբանություններ են հնչում կապված վարչական դատավարությունում հատուկ վարույթի գործերի դիմաց գանձվող Տուրքի վերաբերյալ։ Հետևաբար, անհրաժեշտ է հստակ սահմանել նաև այս դեպքերը` ըստ անհրաժեշտության որոշ վարույթների դեպքում սահմանելով արտոնություններ։
• Ներկայումս վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ համապատասխան լիազորված մարմինների ընդունված որոշման դեմ բողոքներով, բացառությամբ ճանապարհային ոստիկանության կողմից ընդունվածների, գործում է Տուրքի վճարման արտոնություն։ Այնինչ, Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ առկա են նաև այլ դեպքեր, երբ լիազոր մարմինը ենթարկում է վարչական պատասխանատվության։ Հետևաբար, անհրաժեշտ է վերանայել նաև այս դեպքերը` հիմքում ունենալով այդպիսի արտոնության սոցիալական արդարությունից բխող պահանջը։ Ընդ որում` այս անհրաժեշտությունը սահմանված է նաև ՀՀ կառավարության` 2019թ.-ի հոկտեմբերի 10-ի «Հայաստանի Հանրապետության դատական և իրավական բարեփոխումների 2019-2023 թվականների ռազմավարությունը և դրանից բխող գործողությունների ծրագրերը հաստատելու մասին» թիվ 1441-Լ որոշմամբ (այսուհետ` Ռազմավարություն)։
• Ներկայումս անձինք ազատված են նաև հարկադիր կատարողների գործողությունները բողոքարկելու վերաբերյալ դիմումներով Տուրքի վճարումից, ինչը շատ դեպքերում հանգեցնում է անհարկի բողոքարկումների՝ խաթարելով դատական ակտերի հարկադիր կատարման գործընթացը։ Ուստի, հիմք ընդունելով նաև Ռազմավարությամ սահմանված նպատակները, հարկ է վերանայել նաև տվյալ դեպքերը` կրկին հիմքում ունենալով այդպիսի արտոնության սոցիալական արդարությունից բխող պահանջը։
• Ներկայումս օրենսդրորեն հստակ կարգավորված չէ այն հարցը, թե միջանկյալ դատական ակտերի դեմ բողոքների դեպքում Տուրք գանձվում է, թե` ոչ։ Հետևաբար, անհրաժեշտ է օրենսդրորեն կարգավորել նաև նշված խնդիրը։

 2. Առաջարկվող կարգավորման բնույթը.

Վերոնշյալ հիմնավորումները հաշվի առնելով և պայմանավորված Հայաստանում սոցիալ-տնտեսական ցուցանիշների, ինչպես նաև արդարադատության իրականացման ծախսերի աճով՝ «Պետական տուրքի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծով առաջարկվում է՝

1) Տուրքի գործող դրույքաչափերը ավելացնել միջինում մինչև 4 անգամ։ Արդյունքում դրամական պահանջի դեպքում Տուրքի նվազագույն արժեքը կազմում է 6,000 դրամ, որն էլ իր հերթին կազմում է նվազագույն սպառողական զամբյուղի մոտավորապես 9.77 %-ը: Միաժամանակ, նույն սկզբունքով առաջարկվում է վերանայել նաև դրամական պահանջներով հայցադիմումների, դիմումների Տուրքի տոկոսադրույքները, ինչպես նաև Տուրքի գանձման այլ դեպքերը։

2) Տուրքի առավելագույն շեմ սահմանել նվազագույն սպառողական զամբյուղի մոտավորապես 407-ապատիկը՝ 25,000,000 դրամ` ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանում, հաշվարկման հիմքում դնելով ուսումնասիրված երկրների Տուրքի առավելագույն չափերի և նվազագույն սպառողական զամբյուղների հարաբերակցությունը: Ինչպես նաև, նշվածի հիման վրա առաջարկվում է սահմանել Տուրքի առավելագույն չափերը վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանում` 15,000,000 դրամ, և վճռաբեկ դատարանում քաղաքացիական գործերով` 10,000,000 դրամ։

3) սահմանել Տուրքի առավելագույն և նվազագույն չափերը նաև վարչական դատավարության կարգով քննվող գործերի համար։

4) Տարանջատել քաղաքացիական, վարչական և սնանկության վարույթներով Տուրքի դրույքաչափերի վերաբերյալ կարգավորումները` դրանք նախատեսելով միևնույն հոդվածի առանձին մասերում։

4) Վերանայել Սահմանադրական դատարան ներկայացվող դիմումների համար Տուրքի չափերը։

5) Փոփոխության ենթարկել նաև Տուրքի վճարումից արտոնություններ սահմանելու դեպքերը` գործող իրավակարգավորումների համապատասխան։ Արդյունքում, առաջարկվում է վերանայել դրույթներ, որոնք ներկայումս գործնականում չեն կիրառվում, ինչպես օրինակ, տուգանքների զիջման կամ նվազեցման հետ կապված դեպքերը։ Որպես արտոնություն առաջարկվում է նախատեսել ֆինանսական համակարգի հաշտարարի որոշումների կատարման համար դատարան դիմելու դեպքերը։ Վարչական դատավարությունում հատուկ վարույթի գործերով առաջարկվում է արտոնություն սահմանել նաև հավաքի անցկացման մասին համայնքի ղեկավարի որոշումների և գործողությունների իրավաչափությունը վիճարկելու վերաբերյալ դիմումների և հասարակական կազմակերպության ներկայացրած հայցերի համար` շրջակա միջավայրի պաշտպանության հետ կապված։

6) Կապված նոր քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում եզրափակիչ դատական ակտերի սպառիչ ցանկի ամրագրմամբ վերանայել դրանց հետ կապված արտոնությունների դեպքերը` նախատեսելով Տուրքի գանձում գործի վարույթը կարճելու և հայցը առանց քննության թողնելու վերաբերյալ որոշումների դեպքում։

3. Նախագծի մշակման գործընթացում ներգրավված ինստիտուտները, անձինք և նրանց դիրքորոշումը.

Նախագիծը մշակվել է Արդարադատության նախարարության «Օրենսդրության զարգացման ևիրավական հետազոտությունների կենտրոն» հիմնադրամի կողմից:

 4. Ակնկալվող արդյունքը.

Նախագծի ընդունման արդյունքում ակնկալվում է համապատասխանեցնել Տուրքի դրույքաչափերը ներկայումս հաստատված սոցիալ-տնտեսական ցուցանիշներին։ Կատարվող փոփոխություններով և լրացումներով ակնկալվում է բարձրացնել արդարադատության արդյունավետությունը։ Միևնույն ժամանակ որպես հստակ նպատակ հետապնդվում է դատարան դիմելու մատչելիության սկզբունքը չխախտելը։ Նշված փոփոխությունները կապահովեն նաև Ռազմավարությամբ և դրանից բխող գործողությունների ծրագրերով սահմանված դատարանների գործունեության արդյունավետության բարձրացումը։

[1] https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.PP.CD?locations=AM

[2] Միջին ամսական աշխատավարձը վարձու աշխատողի համախառն վարձատրությունն է` հաշվի առած ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված հարկերը և այլ պահումները + աշխատավարձին հավասարեցված այլ վճարումների հաշվարկված գումարները (դրամական և բնեղեն արտահայտությամբ) հարաբերելով աշխատավարձի հաշվարկման համար կիրառվող աշխատողների միջին թվաքանակին

[3] https://www.armstat.am/file/doc/687.pdf, էջ` 6

[4] https://www.armstat.am/file/article/sv_03_20a_142.pdf, էջ` 119

[5] https://www.armstat.am/file/article/sv_12a_04_62.pdf, էջ` 210

[6] https://www.armstat.am/file/article/sv_03_20a_6200.pdf, էջ` 345

[7] https://armstat.am/am/?nid=714

[8] Միջազգային փորձի հետ համեմատության համար հիքմ են ընդունվել նվազագույն սպառողական զամբյուղի և Տուրքի համար սահմանված նվազագույն դրույքաչափի հարաբերակցությունը։

[9] Study on the Transparency of Costs of Civil Judicial Proceedings in the European Union,COUNTRY REPORT, THE CZECH REPUBLIC, Submitted by Milan Chladek Country Expert, DECEMBER 30, 2007, էջ 18

[10] http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=15037&langId=en, էջ` 1

[11] Налоговый кодекс РФ, статья 333.19

[12] https://www.dw.com/ru/%D0%BF%D0%BE%D1%82%D1%80%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B7%D0%B8%D0%BD%D0%B0-2020-%D0%B8%D0%BB%D0%B8-%D0%BA%D0%B0%D0%BA-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B8-%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%86%D1%8B-%D1%81-%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%86%D0%B0%D0%BC%D0%B8-%D0%B2-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8/a-51835266

[13] State Fees Act, Annex 1

[14] http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=14578&langId=en, էջ` 1

[15] Study on the Transparency of Costs of Civil Judicial Proceedings in the European Union, COUNTRY REPORT, GERMANY, Submitted by Michael Bonsau Country Expert, DECEMBER 30, 2007, էջեր` 19-21

[16] http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=14575&langId=en, էջ` 1

[17] https://balance.ua/ru/news/post/stavki-sudebnogo-sbora-2019

[18] http://almaty.sud.kz/rus/content/gosudarstvennaya-poshlina

[19] https://matsne.gov.ge/ru/document/view/93718?publication=84

[20] http://samsebeyurist.by/spravochnaya-informatsiya/tarify/gosposhltigna-sud

[21] Տե՛ս հղում 9

[22] Study on the Transparency of Costs of Civil Judicial Proceedings in the European Union, COUNTRY REPORT, ESTONIA, Submitted by Anu Sander Country Expert, DECEMBER 30, 2007, էջ` 27

[23] https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=44bb22c6-37c3-4dfc-bcfa-94aa2885687f

[24] http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=15027&langId=en, էջ` 1

[25] Տե՛ս հղում 15

[26] https://e-justice.europa.eu/content_costs_of_proceedings-37-en.do

[27] http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=15029&langId=en, էջ` 1

[28] Պ-583-20.04.2020,25.05.2020-ՏՀ-011/1, http://www.parliament.am/drafts.php?sel=showdraft&DraftID=58147